O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta

Harakat tezkorligini tarbiyalash uslubiyati
Harakat tezkorligini tarbiyalash jarayonida organizimning harakat faoliyati xilma-xil turlaridagi (bevosita amaliy va sport faoliyatidagi) tezlik xususiyatlarini belgilovchi funksional imkoniyatlami har tomonlama oshirib borish zarur. Shug‘ullanuvchi birorbir faoliyatda namoyon qilishi mumkin bo'lgan maksimal tezlik shu kishida fakat tezkorlik qanchalik rivojlanganligiga emas, balki bir kator omillarga - dinamik kuch, chaqqonlik, texnikani egallayotgalik darajasi va boshqalarga bog‘liq. Shuning uchun harakat tezligini tarbiyalash boshqa jismoniy sifatlami tarbiyalash hamda texnikani takomillashtirish bilan uzviy bog‘liq holda olib borilishi kerak. Maksimal tezlikda bajarish mumkin bo‘lgan mashqlardan (bular odatda, tezkor mashqlar deb ataladi) tezkorlikni tarbiyalash vositasi sifatida foydaliniladi. Ular kuydagi talablami qondirishi kerak: 1) texnika mashqini juda tez bajarishga imkon beradigan darajada bo‘lishi kerak: 2) mashqlami bajarish vaqtida diqqat harakat usuliga emas, balki uni bajarish tezligiga qaratilishi kerak: 3) mashqlaming davomiyligi ulami bajarish yakunida charchash tufayli tezlikning kamayib ketishiga yo‘l qo‘yilmasligi kerak. Tezkorlikni tarbiyalash uslublari ichida takroriy mashq uslubi keng qo‘llaniladi. Ushbu uslubning xususiyatlari (masofaning uzunligi, bajarish shiddati, dam olish oraliqlari, takrorlash soni va boshqalar) shunga bo‘ysundirilgan. Masofaning uzunligi (yoki mashqningg qancha davom etishi) har galgi mashq bajarish oxirida siljish tezligi (ishning shiddati) kamayadigan qilib tanlanadi. Harakatlar maksimal tezlikda bajariladi; shug‘ullanuvchilar har safar o‘zlari uchun eng yaxshi natija ko‘rsatishga intiladi. Mashq bajarish navbati o‘rtasidagi dam olish oraliqlari kuchning nisbattan to‘la tiklanishini ta’minlaydigan darajada katta bo‘lishi lozim. Harakatlar 188 tezligi takrorlash o‘rtasida sezilarli darajada kamaya borishiga yo‘l qo‘ymaslik kerar. Tez bajariladigan mashqlar takrorlanganda, to‘la tiklanish uchun dam olish oraliqlari yetarli bo‘lmaganliklari sababli charchash nisbatan tez boshlanadi, tashqi tomondan bu tezlikning pasayganligi bilan ifodalanadi. Tezlikning pasayishi mazkur mashg‘ulotda tezkorlikni tarbiyalashni to‘xtatish uchun birinchi signal boTib xizmat qiladi: bundan keyin mashqni takrorlash fakat chidamlilikning o‘sishiga yordam beradi, xolos. Tezkorlikning jadal shakllanishi uchun mashg‘ulotlarda o‘yin, va ayniksa, musobaqa uslubidan foydalanish katta ahamiyatga ega. Musobaqalar odatda ko‘tarinki rux paydo qiladi, kishini anchagina zo‘r berishga majbur etadi. Bu esa ko‘p hollarda sport natijalarining yaxshilanishiga olib keladi. Yangi shug‘ullanuvchilar bilan ishlashning asosiy vazifasi sportchining biror-bir alohida mashqni bajarishga ixtisoslashtiimay, balki boshqa vositalami qo‘llab va ulami ko‘p jihatdan o‘zgartira borib, nisbattan yuqori natijalarga erishishdan iboratdir. Bunda tezkorlik mashqlaridan standart holda emas, balki o‘zgaruvchan sharoit va shakllarda foydalanish kerak. Jumladan harakatli o‘yinlar va sport o‘yinlari, ochik joyda bajariladigan mashq va xokozo ayniksa foydalidir. Biror bir harakatda tezlikni asosan ikki yo‘l bilan oshirish mumkin: maksimal tezlikni oshirish hisobiga va maksimal kuchni oshirish hisobiga. Tajriba ko‘rsatadiki, maksimal tezlikni sezilarli oshirish juda ham qiyin, kuch imkoniyatlami oshirish esa bir muncha yengil hal qilinadi. SHuning uchun amalda tezlik darajasini oshirish uchun kuchni oshiradigan mashqlardan keng foydaliniladi. Harakat vaktida yengish lozim bo‘lgan karshilik kancha ko‘p bo‘lsa, bu mashqlaming samaradorligi shunchalik yuqori bo‘ladi. Harakatlar tezligini oshirishga qaratilgan kuch mashqlarini qo‘llashda ikki asosiy vazifa hal qilinadi: 1) maksimal mushak kuchi darajasini (kuch qobiliyatlarining o‘zini) oshirish; 189 2) tezkor harakatlar sharoitida eng ko‘p kuch namoyon qilish qobiliyatini (tezkorlik-kuch qobiliyatlarini) tarbiyalash.