O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

Òoriy oilasi. Bu oila -radioaktivlikka ega bo‘lgan toriy


90
²³² Th ^{izotopidan boshlanadi. U -radioaktivlikka ega bo‘lgan
228}Ra ^{izotopiga aylanadi. Ushbu oila qo‘rg‘oshin 208}Pb ^{izotopi bilan}
88 82
yakunlanadi.
Bu radioaktiv oilalar tabiatda mavjud. Shu tufayli ularni tabiiy radioaktiv oila deyiladi.

2. 
   
   94
   
   95
   ^{Neptuniy oilasi. U plutoniy 241}Pu ^{izotopi bilan boshlanadi va o‘zidan -zarra chiqarib, ameritsiy 241} Am ^{izotopiga, bu esa}
   

93

91
^{o‘zidan -zarra chiqarib, 237} Np ^{neptuniy izotopiga aylanadi. Ushbu} izotop -radioaktivlikka ega bo‘lib, so‘ngra protaktiniy ²³³Pa ^{izotopiga, bu izotop -zarra chiqarib, -radioaktivlikka ega}

92

83
^{bo‘lgan uran 233}U ^{izotopiga aylanadi. Neptuniy oilasi turg‘un} vismut ²⁰⁹Bi izotopi bilan tugaydi. Shuni qayd qilish kerakki, hozir yer sharoitida tabiiy neptuniy yo‘q, chunki u batamom
yemirilib ketgan. Hozirgi kunda neptuniy sun’iy yo‘l bilan olinadi.
Shu tufayli neptuniy oilasi sun’iy radioaktiv oila bo‘lib hisoblanadi.

Qo‘shimcha adabiyotlar

[1] — 458—60- betlar, [4] — 534—38- betlar,
[2] — 235—37- betlar, [5] — 473—78- betlar,
[3] — 214—16- betlar, [6] — 280—82- betlar.


Nazorat uchun savollar

1. 
   Radioaktivlik hodisasiga ta’rif bering.
   
2. 
   Radioaktiv yemirilish doimiysi nima?
   
3. 
   Yarim yemirilish davri deb nimaga aytiladi?
   
4. 
   Aktivlik birliklarini ayting.
   
5. 
   Radioaktivlik bilan yadro reaksiyalari orasidagi farqni tushuntiring.
   
6. 
   Aktinouran oilasi deb atalish sababini tushuntiring.
   

157

34- ma’ruza

Radioaktiv yemirilish turlari va zarralari.
-yemirilish. -yemirilish. Neytrino
Radioaktiv elementlar kashf etilgandan so‘ng ular yemiri- lishining fizik tabiatini tadqiq qilish boshlandi. Bekkerel va er- xotin Kyurilardan tashqari, bu ish bilan Rezerford ham shug‘ullana boshladi.
Quyidagi klassik tajriba radioaktiv yemirilishning tarkibi murakkab ekanligini aniqlashga imkon berdi. Radioaktiv preparat qo‘rg‘oshin bo‘lagidagi tor kanalning tubiga joylashtirildi. Kanalning qarshisiga fotoplastinka qo‘yildi. Kanaldan chiqayotgan zarraga kuchli magnit maydon zarraga tik yo‘nalishda ta’sir qiladi (100- rasm). Butun qurilma vakuumga joylashtirilgan.
Magnit maydon bo‘lmaganda fotoplastinka ochiltirilganda qarshisida bitta qora dog‘ bor ekanligi aniqlandi. Magnit maydon bo‘lganda esa radioaktiv zarralar dastasi uchga bo‘lingan. Birlamchi zarralar oqimining ikkita tashkil etuvchisi (komponentasi) qarama- qarshi tomonga og‘gan. Bu esa o‘sha dastalarning qarama-qarshi ishorali elektr zaryadga ega ekanligini aniq ko‘rsatadi. Bunda yemirilishning manfiy komponentasi musbat komponentasiga qaraganda magnit maydon ta’sirida ancha ko‘p og‘gan. Uchinchi komponentasi magnit maydonda og‘magan.
Yemirilishning musbat komponentasi -zarralar deb, manfiy zaryadli komponentasi -zarralar deb, neytral komponentasi esa
-kvantlar deb atalgan.
Nurlanish yoki yemirilishning bu uch xili bir-biridan o‘zining kiruv- chanlik qobiliyati, ya’ni ularning turli moddalar tomonidan qay darajada intensiv yutilishi jihatidan juda katta farq qiladi. -zarralarning kiruvchanlik qobiliyati eng pastdir. Qalinligi 0,1 mm chamasida bo‘lgan qog‘oz -zarralarni butunlay o‘tkazmay qo‘yadi. Agar qo‘rg‘oshin plastinkadagi teshikni bir varaq qog‘oz bilan to‘silsa, fotoplas- tinkada -yemirilishga tegishli dog‘

158

100. 
     rasm.
     

bo‘lmaydi.

- zarralar modda orqali o‘tganda ancha kam yutiladi. Aluminiy plastinka ularni to‘sib qolishi uchun bir necha millimetr qalinlikda bo‘lishi kerak. - kvantlarning kiruvchanlik qobiliyati eng kattadir. Rentgen nurlari singari, - kvantlarning yutilish intensivligi yutuvchi moddaning atom nomeri ortishi bilan ortib boradi. Biroq ular qalinligi 1 sm bo‘lgan qo‘rg‘oshin qatlamidan ham o‘tib ketaveradi. Qalinligi bunday qo‘rg‘oshin orqali o‘tganda - kvantlarning intensivligi atigi ikki marta kamayadi.  - zarralar va -kvantlarning fizik tabiati turlichadir.