O‘zbekiston respublikasi

ana shunday shaxs edi. Hukumatning iqtisodiy siyosati «reyganomika» deb

nom oldi. «Reyganomika» ning mazmuni nimalardan iborat edi?

— yirik korxonalardan olinadigan soliqlar kamaytirildi;

— ijtimoiy sohalarga budjetdan ajratiladigan xarajatlar kamaytirildi;

— bankdan olingan kreditlar uchun to‘lanadigan foizlar miqdori oshirildi;

— harbiy xarajatlar keskin darajada oshirildi (u 1980-yildagi 130 mlrd

dollardan 1987-yilda 282 mlrd dollarga yetdi);

— davlatning iqtisodiyotga aralashuvi kamaytirildi.

Ishsizlar soni ikki baravar oshdi. Ayni paytda inflatsiya to‘xtatildi. 1983-

yildan iqtisodiy ko‘tarilish boshlandi. Buning natijasida ishsizlar soni 10

mln kishidan 7 mln ga tushdi. R. Reygan hukumati kasaba uyushmalariga

nisbatan keskin siyosat qo‘lladi. Aeroportlar dispetcherlarining ish tashlashi

173

qo‘pol sur’atda bostirildi. Ularning kasaba uyushmasi tarqatib yuborildi. Ish

tashlash ishtirokchilari ishdan bo‘shatildi. 1988-yilgi prezidentlik saylovida

yana bir respublikachi — J. Bush g‘alaba qozondi. U R. Reygan siyosatini

davom ettirdi. 1992 va 1996-yilgi prezidentlik saylovlarida demokrat B. Klinton

g‘alaba qozondi. Bunga uning jamiyatdagi illatlarni — kambag‘allik chegarasidan

past darajada yashashni (ular AQSH aholisining 12,5 foizini tashkil etardi);

turarjoyi yo‘qlarni (12 mln amerikalik uy-joyga ega emas edi), narkomaniya,

jinoyatchilik va shu kabilarni — keskin kamaytirish haqidagi va’dalari

va bu borada jiddiy o‘zgarishlarni amalga oshirganligi tufayli erishdi. Soatiga

to‘lanadigan minimal ish haqi 5 dollardan kam bo‘lmasligi belgilandi. U

bergan va’dalarining barchasini ham bajara olmadi. 1994-yilda AQSH

Kongressining har ikki palatasida ko‘pchilik o‘rinni egallab olgan

respublikachilar B. Klinton taklif etgan qonun loyihalarini rad etish yo‘lidan

bordilar.

2000 va 2004-yillarda AQSHda o‘tkazilgan prezidentlik saylovida respublikachi

kichik J. Bush g‘alaba qozondi. J. Bush ta’limni insonparvarlashtirish

orqali irqiy kamsitish illatlariga to‘la barham berishni o‘z ichki

siyosatining asosiy vazifasi deb e’lon qildi. Iqtisodni boshqa davlatlar hisobiga

ko‘tarish yo‘lini tutdi. 2008-yilgi saylovda demokrat B. Obama g‘alaba qozondi.

Ikkinchi jahon urushidan so‘ng AQSH tashqi

siyosatda SSSRni tiyib turish yo‘lini tanladi.

Xalqaro munosabatlarda sovuq urushning vujudga

kelishida SSSR bilan barobar darajada aybdor davlatga aylandi.

«Trumen doktrinasi» va «Marshall rejasi» SSSR bilan AQSH va ularning

ittifoqchilari munosabatlari qanchalik keskinlashuviga sabab bo‘lganligini

avvalgi mavzulardan bilib oldingiz.

AQSH Germaniya masalasida SSSR bilan o‘zaro manfaatli to‘xtamga

kela olmadi. Oxir-oqibatda Germaniya ikkiga bo‘linib ketdi. AQSH NATO

harbiy-siyosiy ittifoqini tashkil etishning tashabbuskori bo‘ldi. O‘sha

davrdayoq AQSH hukmron doiralari o‘z oldilariga SSSRni qurollanish

poygasiga tortib, uni iqtisodiy jihatdan holdan toydirish maqsadini qo‘ygan

edilar. AQSHda gigant harbiy-sanoat kompleksi vujudga keltirildi.

AQSHning xohishiga qarama-qarshi o‘laroq, 1949-yilda Xitoyda

kommunistlar hokimiyat tepasiga keldilar. Buning natijasida AQSH Uzoq

Sharqdagi asosiy tayanchi Chan Kayshini yo‘qotdi. 1950-yilda AQSH Koreya

urushiga aralashdi. Bu urushda 142 ming nafar amerika askari halok bo‘ldi.

Bu butun ikkinchi jahon urushi davomida berilgan qurbonning yarmiga

teng edi. Prezident D. Eyzenxauer sovuq urushni yanada kuchaytirgan

doktrinasini e’lon qildi. Unda «yalpi qasos olish», SSSRga birinchi bo‘lib

yadro zarbasi berish maqsadlari o‘z ifodasini topgan edi.

Ayni paytda D. Eyzenxauer Koreya urushini to‘xtatdi va bu masalada

SSSR bilan kelishuvga bordi. Biroq ikki davlat o‘rtasida qurollanish poygasi

yanada avj oldi. 1952-yilda AQSH vodorod bombasi yaratgan bo‘lsa, SSSR

AQSHning tashqi

siyosati

174

1953-yilning 20-avgustida bunday bombani sinovdan o‘tkazdi. 1957-yilning

avgust oyida 10 ming km dan ortiq masofaga ucha oladigan qit’alararo

ballistik raketani yaratdi. Shu yilning 4-oktabrida esa birinchi bo‘lib Yerning

sun’iy yo‘ldoshi uchirildi. 3 oydan so‘ng AQSH ham o‘zining sun’iy Yer

yo‘ldoshini uchirdi. 1960-yilning 1-mayida SSSR hududiga AQSH josus

samolyotining uchirilishi amerika-sovet munosabatlarini yanada keskinlashtirib

yubordi. Prezident D. Eyzenxauer dunyo jamoatchiligi e’tiborini

bu hodisa uchuvchining xatosi tufayli yuz berdi, deb chalg‘itishga urindi.

Biroq Prezidentning bu da’vosi faktlar asosida inkor etildi.

Aslida bu hodisa xalqaro huquq me’yorlarining qo‘pol sur’atda buzilishi

edi. 1960-yilning 16-may kuni Parijda buyuk davlatlar rahbarlari oldindan

rejalashtirilgan oliy darajadagi uchrashuvga to‘plandilar. SSSR rahbariyati

D. Eyzenxauerdan 1-may voqeasi munosabati bilan kechirim so‘rashni talab

etdi. Biroq AQSH prezidenti kechirim so‘rashdan voz kechdi. Norozilik

belgisi sifatida SSSR rahbari N. Xrushyov Parijdan jo‘nab ketdi. Shu tariqa

oliy darajadagi uchrashuv barbod bo‘ldi. Prezident J. Kennedi SSSR bilan

munosabatda kelishuv yo‘lini izladi. SSSR rahbariyati bu intilishni AQSH

ning ojizligi sifatida qabul qildi.

Ayni paytda J. Kennedi Kubada F. Kastro hukumatini ag‘darishga harakat

qildi. U bu vazifani kubaliklarning qo‘llari bilan amalga oshirishga intildi.

Shuning uchun ham kubalik isyonchilarni qo‘llab-quvvatladi.

Kubani himoya qilish maqsadida SSSR Kuba hududiga o‘z yadroviy

raketalarini joylashtirdi. Ana shu omilgina J. Kennedini F. Kastro hukumatini

ag‘darish niyatidan qaytishga majbur etdi. Prezident L. Jonson J. Kennedining

qurollanish poygasini avj oldirish siyosatini davom ettirdi.

Hindixitoyda kommunistlar ta’sirining kuchayib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik

maqsadida L. Jonson 1965-yilning fevral oyida Shimoliy Vetnamni

bombardimon qilishni boshlash haqida buyruq berdi. AQSH Vetnamga

550 ming askar tashladi. Urush cho‘zilib ketdi.

Biroq AQSH armiyasi Vetnam xalqining irodasini yenga olmadi. Ayni

paytda Vetnamga SSSR va XXR zarur yordam ko‘rsatdilar. Vetnam urushi

AQSHning xalqaro obro‘siga katta putur yetkazdi. Prezident R. Nikson

Vetnam urushining istiqbolsizligini anglab yetdi. Shuning uchun ham u

urushni to‘xtatishga qaror qildi. 1973-yilning 27-yanvarida Parijda Vetnamdagi

urushni to‘xtatish to‘g‘risida shartnoma imzolandi.

AQSH Vetnamdan o‘z armiyasini olib chiqdi. AQSH bu urushda jami 58

ming soldat yo‘qotdi. Biroq endi AQSH Vetnamdagi urushni vetnamliklarning

qo‘li bilan davom ettirish siyosatini yurita boshladi.

R. Nikson davrida AQSHning Kubaga nisbatan siyosatida ham o‘zgarish

yuz berdi. Chunonchi, AQSH hukumati Lotin Amerikasi davlatlarining

Kuba bilan qanday munosabatda bo‘lishi masalasiga aralashmasligini

ma’lum qildi.

175

Sovet — Аmerika munosabatlarida katta o‘zgarishlar yuz berdi. Birinchi

marta AQSH prezidenti R. Nikson bilan SSSR rahbari L. Brejnev o‘rtasida

bir necha bor oliy darajadagi uchrashuv o‘tkazildi. Har ikki tomon tinchtotuv

yashash tamoyillariga amal qilishga kelishdilar. Natijada strategik

qurollarni cheklash haqida muhim shartnomalar imzolandi.

70-yillarning oxiridan boshlab amerika-sovet munosabatlari keskinlashdi.

Bu xalqaro keskinlikning yumshashi davri tugashi bilan bog‘liq edi.

Chunonchi, AQSH Yaqin Sharq muammosini SSSRning ishtirokisiz hal

etishga intildi. J. Karter Misr va Isroil o‘rtasida 1978-yilda Kemp-Devid

separat shartnomasining imzolanishiga erishdi.

Eronda 1978-yilning noyabrida islom inqilobining g‘alaba qilishi AQSH

ni qattiq tashvishga solib qo‘ydi. Chunki bu inqilob uni Eron shohidek

tayanchdan mahrum etdi. 1979-yilning dekabr oyida SSSR Afg‘onistonga

armiya kiritgach, amerika-sovet munosabatlari yanada keskinlashdi. SSSR

ning chet davlatlar ichki ishlariga qo‘pol aralashuvi siyosatiga qarshi AQSH

1980-yilgi Moskva yozgi Olimpiada o‘yinlarini boykot qilish tashabbusi

bilan chiqdi. G‘arb davlatlarini SSSRga g‘alla sotmaslikka undadi. Prezident

Reygan SSSRga nisbatan juda keskin siyosat yuritdi. SSSRning Sharqiy

Yevropa davlatlari hududiga raketa joylashtirishiga javoban G‘arbiy

Yevropaning 5 davlati hududiga o‘zining raketalarini joylashtirish bilan

javob qaytardi. «Strategik mudofaa tashabbusi» deb nomlangan dasturni

amalga oshirishga kirishishini e’lon qildi.

Ayni paytda AQSH Amerika davlatlari ichki ishlariga qo‘pol tarzda

aralasha boshladi. Chunonchi, mustaqil siyosat yurita boshlagan Grenadaga

qarshi harbiy hujum uyushtirdi va uning qonuniy hukumatini ag‘dardi.

1985-yilga kelib SSSR rahbariyati tashqi siyosatda keskinlikni yumshatish

tomon o‘zgarish boshlagach, amerika-sovet munosabatlarida keskinlik biroz

yumshadi. Chunonchi, bu ikki davlat o‘rtasida yadro qurollarini kamaytirish,

o‘rtacha olislikka uchadigan raketalarni yo‘qotish to‘g‘risida tarixiy

hujjatlar imzolandi.

AQSH xalqaro miqyosda o‘zga davlatlarni xalqaro me’yorlarga amal

qilishga majbur etish siyosatini ham yuritgan. Bu jahon jamoatchiligi

tomonidan ijobiy baholangan. Chunonchi, 1990-yilda AQSH va uning

ittifoqchilari Iroqqa Quvaytni bosib olgani uchun qattiq zarba berdilar.

Quvaytning suvereniteti tiklandi. 90-yillarning ikkinchi yarmida AQSH

Bolqonda tinchlikni tiklash ishiga katta hissa qo‘shdi.

NATO qurolli kuchlari yordamida Yugoslaviya rahbariyati xalqaro

huquq me’yorlarini tan olishga majbur etildi. Xalqaro terrorizm,

narkomafiyaga qarshi kurashda, qashshoqlikda yashayotgan xalqlarga

insonparvarlik yordami ko‘rsatilishida AQSH faol ishtirok etib kelmoqda.

XXI asr boshida AQSH rahbariyati xalqaro maydonda AQSHning mutlaq

yetakchi davlat bo‘lib qolishini o‘zining asosiy maqsadi, deb e’lon qildi.

Prezident J. Bush ma’muriyati R. Reygan ilgari surgan strategik mudofaa

tashabbusini amalga oshirishga kirishdi.

176

AQSH 2001-yil 11-sentabr voqealaridan so‘ng Afg‘onistondagi tolibonlar

hukumatini ag‘darib tashladi. Iroqda Saddam Husayn diktaturasiga barham

berdi. Bu bilan Yaqin Sharq neftining katta qismini qo‘lga kiritdi. B. Obama

tashqi siyosatni biroz yumshatdi.

1992-yilda AQSH va O‘zbekiston o‘rtasida

diplomatik munosabatlar o‘rnatildi. O‘zbekiston

jahonning yetakchi davlati bo‘lgan AQSH bilan

uzoq muddatli va keng ko‘lamda munosabatlarni rivojlantirishni o‘z tashqi

siyosatining ustuvor strategik yo‘nalishi deb hisoblaydi.

1995-yilda AQSH mudofaa vaziri U. Perri O‘zbekistonga keldi.

O‘zbekiston mudofaa vaziri AQSHda bo‘lib qaytdi. Bu tashriflar

O‘zbekistonning NATO bilan aloqalarini kengaytirishda muhim ahamiyatga

ega bo‘ldi. O‘zbekiston qurolli kuchlarining maxsus vzvodi AQSHga

jo‘natildi. U yerda NATOning «Tinchlik yo‘lidagi hamkorlik» dasturi doirasida

o‘tkazilgan harbiy mashqlarda qatnashdi.

1996-yilning 23—28-iyun kunlari O‘zbekiston prezidenti I. Karimov

rasmiy tashrif bilan AQSHda bo‘ldi. I. Karimov va B. Klinton siyosiy, iqtisodiy

va xavfsizlik sohalarida hamkorlik masalalariga alohida e’tibor berdilar. AQSH

prezidenti Markaziy Osiyo mintaqasida tinchlik va barqarorlikni ta’minlash

borasida O‘zbekiston yetakchi o‘rinda turganligini e’tirof etdi.

2001-yilning 11-sentabrida xalqaro terrorizm AQSHda mudhish jinoyat

sodir etdi. Terrorchilar o‘zlari egallab olgan samolyotda Nyu-York shahrida

joylashgan «Xalqaro savdo markazi» binosini vayron qildilar. Natijada

minglab kishilar halok bo‘ldi. Milliardlab dollarlik moddiy zarar yetkazildi.

Ikkinchi samolyotda AQSH mudofaa vazirligi binosiga hujum qilindi.

AQSH prezidenti qarorgohi — Oq uyga hujum qilishga yo‘naltirilgan

samolyot mo‘ljalga yetib bora olmadi. Bu mudhish jinoyatni xalqaro terrorchi

«Al-Qoida» tashkiloti uyushtirgan edi. Bu tashkilot qarorgohi Afg‘onistonda

joylashgan edi. AQSH rahbariyati bu jinoyatni xalqaro terrorizmning

AQSHga nisbatan agressiyasi deb baholadi.

AQSH hukumati Afg‘onistonning tolibon hukumatidan «Al-Qoida» va

boshqa terrorchi tashkilotlar faoliyatini taqiqlab qo‘yishni hamda tashkilot

rahnamosi Usoma ben Ladenni AQSHga topshirishni talab qildi. Biroq

tolibon hukumati bu talabni bajarmadi. Shundan so‘ng AQSH terrorchilarga

qarshi harbiy harakat boshlashga qaror qildi. Xalqaro hamjamiyat, uning

teng huquqli bir a’zosi sifatida O‘zbekiston Respublikasi ham AQSHning

bu qarorini qo‘llab-quvvatladi. Shu tariqa xalqaro terrorizmga qarshi xalqaro

koalitsiya Afg‘oniston hududida joylashib olgan xalqaro terrorchilarni tormor

etdi. O‘zbekiston ham munosib hissa qo‘shdi. Bu haqda AQSH

Senatining rahbarlaridan biri J. Liberman bunday degan edi: «Biz O‘zbekistonning

yordamisiz terrorchilar ustidan g‘alaba qozona olmagan bo‘lar edik».

O‘zbekistonning xalqaro terrorizmga qarshi kurash ishiga qo‘shgan hissasi

uning xalqaro obro‘sini oshirib yubordi. AQSH prezidenti J. Bushning

AQSH — O‘zbekiston

munosabatlari

177

I. Karimovni AQSHga taklif etganligi buning e’tirofi bo‘ldi. I. Karimov 2002-

yilning 11-mart kuni rasmiy vizit bilan AQSHga keldi.

Ikki prezident uchrashuvi chog‘ida J. Bush I. Karimovga Amerika xalqini

eng og‘ir kunlarda qat’iyatlik bilan qo‘llab-quvvatlaganligi uchun yana bir

bor chuqur minnatdorchilik bildirdi. Ayni paytda O‘zbekiston ko‘rsatgan

yordamni AQSH hukumati va xalqi unutmasligini ta’kidladi.

Safar davomida AQSH — O‘zbekiston aloqalariga doir bir necha hujjatlar

imzolandi. Ularning ichida Strategik hamkorlik to‘g‘risidagi shartnoma

alohida ahamiyatga egadir. Shu tariqa, AQSH — O‘zbekiston o‘rtasida

sheriklik munosabati vujudga keldi. AQSH jamoasi tashkilotlari xalqaro

terrorizmga qarshi kurashga qo‘shgan hissasi uchun I. Karimovni «Xalqaro

miqyosdagi buyuk davlat arbobi» mukofoti bilan taqdirladilar. Safar 14-

mart kuni nihoyasiga yetdi. Har ikki davlat o‘rtasida iqtisodiy aloqalar va

hamkorlik kengayib bordi. O‘zbekistonda 300 dan ortiq Amerika —

O‘zbekiston qo‘shma korxonalari ishlamoqda. Ular orasida Zarafshon vodiysidagi

(Navoiy viloyati) Muruntovda AQSHning Nyumont-Mayning

korporatsiyasi alohida o‘rin tutadi.

Bundan tashqari mamlakatimiz hududida AQSHning 28 ta kompaniya,

firma va banklari faoliyat ko‘rsatmoqda. Ikki davlat o‘rtasidagi tovar

ayirboshlash hajmi 2001-yilda 300 mln AQSH dollaridan oshdi. Bu —

AQSH O‘zbekistonning jahon davlatlari bilan savdosida 5-o‘rinda turadi,

deganidir.

Shunday qilib, XX asrning ikkinchi yarmi va XXI asrning boshlarida

AQSH qurollanish poygasida g‘alaba qildi. Iqtisodiy taraqqiyotda ulkan

yutuqlarga erishdi. Tashqi siyosatda murakkab yo‘lni bosib o‘tib, «kommunistik

tuzum»ni barbod qildi. SSSRni parchalab yubordi va dunyodagi

eng qudratli davlatga aylandi. Yer sharining turli mintaqalarida o‘z ta’sirini

kuchaytirish uchun harakat qilmoqda.

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. Ikkinchi jahon urushining AQSH uchun oqibatlari haqida nimalarni bilib

oldingiz?

2. AQSH ichki siyosatida liberalizm va konservatizm nimani anglatadi?

3. O‘ylab ko‘ring-a: nega AQSHda saylovchilar har ikki siyosiy partiya

(Respublikachilar partiyasi va Demokratlar partiyasi) ga ham deyarli bir

xilda ishonch bilan qarashadi?

4. Urushdan keyingi yillarda «AQSH ichki siyosatining asosiy muammolari»

jadvalini tuzing.

5. Urushdan keyingi yillarda AQSH tashqi siyosatining asosiy vazifalari

nimalardan iborat bo‘ldi?

6. AQSH va SSSR munosabatlari xalqaro ahvolga qay darajada ta’sir

ko‘rsatgan?

7. Amerika — O‘zbekiston munosabatlari haqida so‘zlab bering.

?

12 — Jahon tarixi

178

URUSHDAN KEYINGI AQSH PREZIDENTLARI FAOLIYATI

HAQIDA JADVALNI TO‘LDIRING

Prezidentlar Faoliyati

19-§. Lotin Amerikasi davlatlari

Ikkinchi jahon urushi Lotin Amerikasi davlatlari

iqtisodiy taraqqiyotining yuksalishiga katta ta’sir

ko‘rsatdi. Buning sababi — urush tufayli bu

mintaqa davlatlari xomashyosiga bo‘lgan talabning

yanada oshib ketganligida edi. Talabning

oshishi, tabiiyki, xomashyo mahsulotlarining xarid narxini ham ko‘tarib

yubordi. Ayni paytda bu davlatlarning sanoati ham tez sur’atlar bilan rivojlana

boshladi. Bu esa, o‘z navbatida, milliy sanoat mulkdorlari kuchayishiga

olib keldi.

Ikkinchidan, urush G‘arbiy Yevropa davlatlarining Lotin Amerikasidagi

mavqeyini pasaytirib yubordi. Bu esa, o‘z navbatida, mintaqada AQSH

ta’sirining kuchayishiga olib keldi. Mintaqa davlatlari iqtisodiyoti AQSH

monopoliyalari ta’siriga tushib qoldi. Chunonchi, AQSH bu mintaqa davlatlari

iqtisodiyotiga 100 mlrd. dollar miqdorida sarmoya kiritgan. Bu — boshqa

barcha davlatlar kiritgan sarmoyadan 20 baravar ko‘p edi. Mintaqada

AQSHning harbiy-siyosiy mavqei ham kuchayib bordi. Urush yillarida

AQSH bu mintaqada 90 dan ortiq harbiy-havo va harbiy-dengiz baza

(qarorgoh)larini tashkil etishga erishdi.

Bundan tashqari, AQSH Lotin Amerikasi davlatlariga turli xil mazmundagi

iqtisodiy, siyosiy va harbiy shartnomalarni qabul qildira oldi.

Mintaqa davlatlarida jamiyat taraqqiyoti yo‘li

xususida uch katta siyosiy guruh o‘rtasida shiddatli

kurash bordi. Bu — taraqqiyotning konservatorlik,

milliy islohotchilik va inqilobiy yo‘llari tarafdorlari

o‘rtasidagi kurash edi.

Konservatorlik yo‘li mavjud holatning saqlanishidan manfaatdor kuchlar

yo‘li edi. Konservatorlik latifundiyachilikning saqlanib qolishi uchun har

qanday o‘zgarishga qarshi jon-jahdi bilan kurashar edi.

Latifundiyachilik Lotin Amerikasi asriy qoloqligining tub sababi bo‘lib

keldi. Biroq Ikkinchi jahon urushidan so‘ng latifundiyachilikning qulashi

muqarrar bo‘lib qoldi. Bunga, birinchidan, dehqonlar kurashi ta’sirida

hukumatning agrar islohot o‘tkazishga majbur bo‘lganligi, ikkinchidan, milliy

sanoatning gurkirab rivojlanishi, uchinchidan esa, kuchli demografik «o‘zgarish

» yuz berganligi sabab bo‘ldi.

Ikkinchi jahon

urushining Lotin

Amerikasi davlatlari

uchun oqibatlari

Taraqqiyot

yo‘llarining

tanlanishi

179

Demografik o‘zgarish qishloq aholisini shaharga ketishga majbur etdi.

Natijada Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillardayoq shahar aholisining

soni qishloq aholisining sonidan oshib ketdi.

Ayni paytda siyosiy hayotning markazi ham shaharga ko‘chdi. Lotin

Amerikasi davlatlari oldida endi taraqqiyotning qolgan ikki muqobil yo‘li

turar edi. Mintaqa davlatlarining aksariyati milliy islohotchilik yo‘lini

tanladi.

Milliy islohotchilikning yetakchi kuchi milliy

burjuaziya edi. Ular millatni iqtisodiy va ijtimoiy

taraqqiyot hamda davlat suverenitetini mustahkamlash yo‘lida birlashishga

da’vat etdilar. Milliy-islohotchilik harakatlari va partiyalarini tuzdilar.

Milliy-islohotchilik harakati Argentinada katta quloch yoydi. Bu yerda u

peronizm nomi bilan ataladi. Peronizm keyinchalik Argentina prezidentligiga

saylangan general Xuan Domingo Peron nomidan olingan. D. Peron

1943-yilning 4-iyunida o‘tkazilgan davlat to‘ntarishi natijasida hokimiyat

tepasiga keldi.

U argentinaliklarni qaramlik, qoloqlikni tugatish va turli ijtimoiy tabaqalar

hamkorligiga asoslangan adolatli jamiyat qurish yo‘lida jipslashishga chaqirdi.

Imperializmni, oligarxiyani tanqid qildi. Qashshoqlarni himoya qilish

zarurligini ta’kidladi. Millionlab aholi D. Peron timsolida o‘zlarining himoyachisi

va homiysini ko‘rdilar. Argentinadagi kuchli kasaba uyushmasi — «Mehnat

umumiy konfederatsiyasi» — uning tayanchi bo‘ldi.

1946-yilda D. Peron mamlakat prezidentligiga o‘tkazilgan saylovda g‘alaba

qozondi. D. Peron chuqur ijtimoiy o‘zgarishlarni amalga oshirdi. Chunonchi,

ish haqi oshirildi. Umumiy pensiya ta’minoti va haq to‘lanadigan

ta’til joriy etildi. Fuqarolarning ijtimoiy huquqlari 1949-yilda qabul qilingan

yangi Konstitutsiyada mustahkamlab qo‘yildi. Iqtisodiy siyosatda chet el

kompaniyalariga qarashli mulklarni sotib olish yo‘lini qo‘lladi. Temir yo‘l,

aloqa, Markaziy bank va boshqa muhim sanoat korxonalari milliylashtirildi.

Mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining 5 yillik rejasi ishlab chiqildi.

Milliy sarmoya rag‘batlantirildi. Chetdan keltiriladigan mahsulotlarni

Argentinaning o‘zida ishlab chiqarishga ixtisoslashtirilgan sanoat tarmog‘ini

yaratish siyosati yuritildi.

Biroq 50-yillarning o‘rtalariga kelib vaziyat o‘zgardi. Eksport tovarlarining

narxi pasayishi davlat daromadining pasayishiga olib keldi. Mamlakatda

iqtisodiy o‘sish sur’ati ham pasaydi. Uni yuqori darajada saqlab turish uchun

mablag‘ yo‘q edi. Valuta zaxirasining katta qismi chet elliklarga qarashli

kompaniyalarni sotib olishga sarflab qo‘yilgan edi.

Bu hol boshlangan keng miqyosdagi iqtisodiy va ijtimoiy siyosatni

chuqurlashtirish imkoniyatini cheklab qo‘ydi. Natijada mamlakatda chuqur

norozilik kelib chiqdi. Bundan D. Peronning muxoliflari ustalik bilan

Milliy islohotchilik

180

foydalandilar. Ular 1955-yilning sentabr oyida davlat to‘ntarishi uyushtirdilar.

D. Peron mamlakatdan chiqib ketishga majbur bo‘ldi.

Milliy islohotchilik tarafdorlari Braziliyada ham katta o‘zgarishlarni

amalga oshirdilar. Bu islohotlar prezident Vargas nomi bilan bog‘liqdir.

1945-yilda mamlakatda to‘g‘ridan to‘g‘ri va yashirin ovoz berishni nazarda

tutuvchi saylov haqidagi qonun qabul qilindi. Braziliyaning parlament demokratiyasiga

qaytish demokratik kuchlarning katta siyosiy yutug‘i edi.

50-yillarda Braziliya agrar davlatdan agrar-industrial davlatga aylandi.

Milliy demokratik kuchlar mamlakat boyliklariga faqat Braziliyaning o‘zi

egalik qilishi uchun kurashdilar. 1953-yilning 3-oktabrida Vargas neft sanoati

masalasida muhim dekretni imzoladi. Unga ko‘ra, mamlakat neft boyligi

aksiyalarining 51 foiziga davlat, 49 foiziga esa mamlakat xususiy kompaniyalari

egalik qiladigan bo‘ldi.

Shu tariqa chet el sarmoyasi neft sanoatidan siqib chiqarildi. Neft

konlarini topish, uni qazib olish, qayta ishlash va sotish davlat monopoliyasi,

deb e’lon qilindi. Bu hodisa milliy islohotchi kuchlarning katta g‘alabasi

edi.

Vargas hukumati elektr energiya sanoatini ham milliylashtirish uchun

kurash olib bordi. Ayni paytda hukumat og‘ir moliyaviy taqchillikka duch

keldi. Mamlakat qishloq xo‘jaligida jiddiy inqiroz ro‘y berdi. 3 yil davom

etgan qurg‘oqchilik oqibatida qishloq aholisi turmush darajasi og‘irlashib

ketdi.

Buning ustiga, barcha dehqonchilik xo‘jaligining 3,4 foizini tashkil etuvchi

latifundiyachilar jami yer maydonining 62 foizidan ko‘piga egalik qilardi.

Dehqonlar yerni bo‘lib berishni talab eta boshladilar. Hatto, dehqonlar

qo‘zg‘aloni ham boshlandi. Shunday sharoitda hukumat latifundiyachilar