O‘zbekiston respublikasi

U xususiy tashabbuslarni aslo bo‘g‘masligi kerak;

d) barcha mehnatga qobiliyatli kishilar o‘zini o‘zi ta’minlasin. O‘ziga

bog‘liq bo‘lmagan holda mehnatga qobiliyatsizlarga esa davlat va xayriya

tashkilotlari yordam ko‘rsatadi;

189

e) kamomadsiz budjet bo‘lishi kerak; uning

muhim qismini soliqlar tashkil etadi;

f) kasaba uyushmalari mehnatkashlar

manfaatlarini qonuniy vositalar bilan himoya

qilishga haqli. Biroq bunda boshqalar manfaatlariga

zarar yetkazilmasligi lozim; jamiyatga

zarar yetkazuvchi ish tashlashlar cheklanishi

darkor.

Xo‘sh, M. Tetcher qanday qilib katta obro‘

qozona oldi?

Konservatorlar saylovgacha «To‘g‘ri yondashuv

» deb atalgan dastur ishlab chiqdilar.

Unda Buyuk Britaniyaning qudratini tiklash,

iqtisodiy tanglik va inflatsiyani tugatish asosiy

vazifa qilib qo‘yildi. Bu dasturni amalga oshirish hukumatdan qat’iylik bilan

harakat qilishni talab etar edi.

M. Tetcher shunday qildi ham. U davlat budjeti tanqisligiga yo‘l qo‘yib

bo‘lsa ham keng ijtimoiy tadbirlarni zarur mablag‘ bilan ta’minlashdan voz

kechdi.

Muomalada ortiqcha naqd pulning bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik choralarini

ko‘rdi. Buning uchun budjet xarajatlari qisqartirildi. Shu tufayli inflatsiyaning

pasayishi hamda iqtisodga ko‘proq sarmoya sarflash uchun sharoit yaratildi.

Natijada ishlab chiqarishni o‘stirish borasida sakrash ro‘y berishiga erishildi.

Mehnat unumdorligi bo‘yicha Yevropada birinchi o‘ringa chiqildi.

Hukumat kam samarali va zarar ko‘rib ishlovchi korxonalarni saqlab

turish uchun mablag‘ ajratishni to‘xtatdi. Davlat mulkini xususiylashtirish

amalga oshirildi. Bu tadbir davlat budjetiga 28 mlrd f. s. olib keldi.

Millionlab fuqarolar firma va korxonalarning aksiyadorlariga aylandi.

Katta yoshdagi aholining 25 foizi turli aksiyalarga ega bo‘ldi. Davlat uy-joy

fondi ham sotildi. Natijada 1,1 mln oila imtiyozli ravishda turarjoy sotib

olishga erishdi.

1990-yilga kelib 65 foiz oila o‘zining shaxsiy uy-joyiga ega bo‘ldi.

Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi keskin qisqartirildi. Soliqlarni oshirish

va tejamkorlik hisobiga kamomadsiz budjet shakllantirildi. Mamlakat aholisining

uchdan ikki qismi o‘rta tabaqaga aylandi. Ijtimoiy ta’minot unga haqiqatan

ham muhtoj bo‘lganlar uchun joriy etildi. 80-yillarda 2,5 mln yangi ishchi

o‘rni vujudga keltirildi. Ishsizlar soni keskin kamaydi. Bu omillarning barchasi,

o‘z navbatida, 1983, 1987 va 1991-yillardagi parlament saylovlarida

konservatorlar partiyasining g‘alabasini va ularning uzluksiz 18 yil davomida

hukumatni boshqarishlarini ta’minladi.

Biroq 90-yillarda vaziyat o‘zgardi. Kamomadsiz budjetni uzoq vaqt ushlab

turib bo‘lmadi. Inflatsiya va ishsizlik yana kuchaydi. Hukumat daromadidan

qat’i nazar 18 yoshdan yuqori barcha fuqarolarni soliqqa tortish yo‘li bilan

M. Tetcher.

190

vaziyatdan chiqmoqchi bo‘ldi. Bu esa ommaviy norozilikni keltirib chiqardi.

Shunday sharoitda M. Tetcher o‘z xohishi bilan iste’foga chiqdi. Yangi

bosh vazir J. Meyjor bunday soliqni bekor qildi. U «Teng imkoniyatlar

jamiyati» barpo etish dasturini ilgari surdi. Biroq bundan ko‘zlangan

maqsadga erishilmadi. 1997-yilgi va 2001-yilgi parlament saylovida Leyboristlar

partiyasi g‘alaba qozondi. Toni Bler boshchiligida yangi hukumat

tuzildi. Leyboristlar hukumati qiyin siyosiy muammolarga duch keldi.

Shotlandiya va Uels mahalliy millatchilari 1997—1998-yillarda o‘z

parlamentlarini tuzdilar va muxtoriyat e’lon qildilar.

Irlandiya muammosi yana murakkablashdi. Katoliklar va protestantlarning

to‘qnashuvi davom etdi. 1998-yilda leyboristlar hukumati tomonlar

o‘rtasidagi munosabatni birmuncha bo‘lsa-da, kelishtirishga erishdi. Biroq

2001-yilda vaziyat yana keskinlashdi. 2005-yilgi saylovlarda Toni Bler yana

g‘alaba qildi. Ammo vaziyat keskinlashib, 2007-yil iyunda u o‘z o‘rnini

Gordon Braunga bo‘shatishga majbur bo‘ldi.

Buyuk Britaniya jahon siyosatini belgilashda uzoq

yillar davomida bosh rolni o‘ynab keldi. Ikkinchi

jahon urushidan keyin esa ahvol o‘zgardi. Endi birinchilik AQSHga

o‘tdi. Buyuk Britaniyaning dunyo siyosatidagi o‘rni alohida 3 yo‘nalishda

bajargan vazifasi bilan belgilanadigan bo‘ldi. Birinchidan, u xalqaro maydonda

AQSH ning asosiy ittifoqchisiga aylandi va shu maqomda dunyoning

muhim muammolarini hal etishda qatnashdi. Ikkinchidan, G‘arbning

yetakchi davlatlaridan biri bo‘lib qolaverdi. Uchinchidan, hamdo‘stlik mamlakatlari

boshlig‘i edi.

Buyuk Britaniya birdaniga AQSHning asosiy ittifoqchisiga aylanib qolgani

yo‘q. AQSH — SSSR munosabatlari keskinlashib borayotgan bir davrda

Buyuk Britaniya bilan ittifoqchilik munosabati o‘rnatish AQSH uchun ham

zarur edi. 1945-yilda ingliz — amerika moliya shartnomasi imzolandi. Unga

ko‘ra, AQSH Buyuk Britaniyaga 5 yil davomida 4,4 mlrd dollar qarz beradigan

bo‘ldi. Buning evaziga Buyuk Britaniya AQSH tovarlari uchun boj miqdorini

kamaytiradi. Natijada ingliz bozorlarida ham AQSH mavqeyi kuchaydi.

Buyuk Britaniyaga «Marshall rejasi» ga ko‘ra ham katta miqdorda yordam

ko‘rsatildi. Mustamlakalarda boshlangan milliy-ozodlik harakati mamlakat

hukmron doiralarini tashvishga solib qo‘ydi.

Endi Buyuk Britaniya sobiq mustamlakalariga birin-ketin mustaqillik

berishga majbur bo‘ldi. 1949-yilda NATOni tashkil etishda faol qatnashdi.

Germaniya muammosi masalalarida AQSH bilan birgalikda hamkorlik qildi.

1950-yilgi Koreya urushida AQSH tarafida turib urushda qatnashdi. Buyuk

Britaniya hududida AQSH harbiy bazasi vujudga keltirildi. 1954-yilda GFRni

qurollantirish va uni NATOga tortish to‘g‘risida imzolangan Parij va London

bitimlarining tashabbuskorlaridan biri bo‘ldi. 1957-yilda o‘z hududiga

AQSHning o‘rta masofaga uchuvchi raketalarini joylashtirishga ruxsat berdi.

Shu yilning 15-mayida vodorod bombasini sinovdan o‘tkazdi.

Tashqi siyosat

191

60-yillarning boshlariga kelib mustamlakachilik imperiyasi quladi. Bu

hodisa Buyuk Britaniya oldiga Yevropa integratsiyasida ishtirok etish masalasini

qo‘ydi. Buyuk Britaniya ayni paytda 1963-yilda yadro qurollari sinovini

qisman taqiqlash to‘g‘risidagi shartnomani ishlab chiqishda qatnashdi.

AQSHning Vetnamga qarshi urushini qo‘llab-quvvatladi. 1966-yilda Buyuk

Britaniya Avstraliya, Yangi Zelandiya, Malayziya va Singapur bilan birlashgan

qurolli kuchlarni — ANZYUS (Osiyo — Tinch okean kengashi) ni tuzish

to‘g‘risida bitim imzoladi.

1971-yilda «Umumiy bozor» ga kirish shartlari haqida bitim imzolandi.

1973-yilda esa uning a’zoligiga qabul qilindi. Ayni paytda AQSH va

Hamdo‘stlik mamlakatlari bilan yaxshi munosabatni saqlab qoldi. Jahon

iqtisodi va siyosatida ilgarigidan kattaroq rol o‘ynay boshladi. Buyuk Britaniya

quruqlikda, dengizda va havoda foydalanishga imkon beradigan strategik

qurolga ega bo‘lishga intildi va bunga erishdi ham. M. Tetcher davrida

AQSH bilan ittifoqchilik munosabatlarini kuchaytirishga har qachongidan

ham katta e’tibor berildi. NATO oldidagi majburiyatlariga sodiq qoldi.

Buyuk Britaniya manfaatlariga tahdid soluvchi davlatlararo muammolarda

o‘ta keskinlik bilan harakat qildi. Masalan, 1982-yilning may oyida Argentina

o‘z qo‘shinini Janubiy Atlantikadagi Maklend oroliga tushirganida shunday

qilindi. Bu orol asli Argentinaga qarashli bo‘lib, bir vaqtlar Buyuk Britaniya

uni o‘z imperiyasi tarkibiga qo‘shib olgan edi.

Buyuk Britaniya orolga o‘z qurolli kuchlarini yubordi va u yerda

bayrog‘ini qayta tikladi. M. Tetcher Yevropada mamlakatning rahbarlik rolini

tiklashga zo‘r berib harakat qildi. «Umumiy bozor» da deyarli har bir masalada

o‘zining alohida fikriga ega bo‘ldi.

Chunonchi, Yevropada yagona pul birligi (yevro)ni joriy etishga qarshilik

bildirdi. J. Meyjor hukumati AQSH ning Iroqqa qarshi harbiy harakatlarini

qo‘llab-quvvatladi va unda Buyuk Britaniya ham ishtirok etdi.

1991-yilda Buyuk Britaniyaning Maastrix shartnomasiga qo‘shilishi bu

davlat tashqi siyosatida Yevropa muammolarini birgalikda hal etish tomon

jiddiy o‘zgarish yuz berganligining isboti bo‘ldi. 2002-yildagi AQSHning

Afg‘onistonga urushida qatnashdi. AQSH bilan birgalikda Iroqqa o‘z

qo‘shinlarini yubordi. Terrorizmga qarshi kurashdi. Bunga javoban 2005-yil

iyunda Buyuk Britaniyada qator portlashlar o‘tkazildi. 60 dan ortiq kishi

halok bo‘ldi. Politsiya nazorati kuchaytirildi. Bugungi kunda ham Buyuk

Britaniya buyuk davlatlardan biri sifatida xalqaro munosabatlarda faol ishtirok

etib kelmoqda.

1991-yilda Buyuk Britaniya va O‘zbekiston o‘rtasida

diplomatik munosabat o‘rnatildi. 1993-yilning 17—

19-iyun kunlari Buyuk Britaniya qirolichasining

qizi malika Anna O‘zbekistonga tashrif buyurdi.

Tashrif davomida mamlakatimiz bilan, xalqimiz turmush tarzi bilan tanishdi.

Samarqand shahrining tarixiy yodgorliklarini ziyorat qildi.

Buyuk Britaniya —

O‘zbekiston

munosabatlari

192

Shu yilning 15-oktabrida esa Buyuk Britaniya tashqi va hamdo‘stlik

ishlari bo‘yicha davlat vaziri D. Xog rasmiy tashrif bilan yurtimizga keldi.

Muzokaralardan so‘ng ikki davlat o‘rtasida madaniyat va ta’lim sohasida

hamkorlik bitimi imzolandi. Shuningdek, ikkiyoqlama soliq olmaslik

to‘g‘risida ham kelishuvga erishildi.

22—25-noyabr kunlari O‘zbekiston Prezidenti I. Karimov Buyuk

Britaniyaga rasmiy amaliy tashrif bilan bordi. Mamlakat qirolichasi

Yelizaveta II, shuningdek, bosh vazir J. Meyjor bilan uchrashdi. Safar chog‘ida

o‘zaro iqtisodiy aloqalar to‘g‘risida shartnoma, o‘zaro rag‘batlantirish va

himoyalash to‘g‘risida hamda ikki davlat o‘rtasida havo yo‘li ochish haqida

bitimlar imzolandi. Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki mamlakatimizda

oltin qazib olish korxonalarini qurish uchun 150 mln dollar ajratishga qaror

qildi. Mashhur «Lonro» kompaniyasi bilan bitim tuzildi.

Bulardan tashqari, ikki mamlakat hududida fuqarolarning erkin yurishi

haqida ham hujjat imzolandi. Bugungi kunda O‘zbekistonda 50 dan ortiq

Buyuk Britaniya va O‘zbekiston qo‘shma korxonasi faoliyat ko‘rsatmoqda.

1997-yildan O‘zbekiston Buyuk Britaniyaning RJ-85 samolyotlarini sotib

ola boshladi.

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. Ikkinchi jahon urushining Buyuk Britaniya uchun oqibatlari nimalardan

iborat bo‘ldi?

2. Leyboristlarning «Kelajakka boqish» dasturining mazmuni haqida

nimalarni bilib oldingiz?

3. Britaniya mustamlakachilik imperiyasi yemirilmasligi mumkin edimi?

4. Nega leyboristlar konservatorlar hukumatini boshqargan 1951—1964-

yillar oralig‘idagi davrni «Bekor o‘tgan 13 yil» deb atadilar?

5. «Narx-navo va daromadlar siyosati»ning mazmunini tushuntirib bering.

6. Shimoliy Irlandiya muammosi haqida nimalarni bilib oldingiz?

7. «Tetcherizm» ning mazmunini izohlab bering.

8. M. Tetcher davrida ichki siyosatda qanday o‘zgarishlar yuz berdi?

9. Buyuk Britaniya tashqi siyosatidagi 3 yo‘nalish haqida so‘zlab bering.

10.Buyuk Britaniya va AQSH munosabatlarida o‘ziga xoslik nimalardan

iborat?

11.Vaqtli nashrlardan Buyuk Britaniya — O‘zbekiston munosabatlariga doir

ma’lumotlarni to‘plang.

JADVALNI TO‘LDIRING.

BUYUK BRITANIYA BOSH VAZIRLARI FAOLIYATI

Bosh vazirning ismi

sharifi

Hokimiyatda turgan

yillari

Dasturi va faoliyati

?

193

21-§. Fransiya

Ikkinchi jahon urushi Fransiyaga juda katta talafot

yetkazdi. Okkupatsiya natijasida 1875-yilda tuzilgan

Uchinchi Respublika barham topdi. Moddiy talafot

1440 mlrd frankni tashkil etdi.

Sanoat ishlab chiqarishi urushdan oldingi daromadga nisbatan 62 foiz,

qishloq xo‘jaligi esa 50 foiz kamaydi. Frankning qiymati 6 baravar pasaydi.

100 mingdan ortiq mayda sanoat va savdo korxonalari sindi. Ishsizlar soni

600 mingdan ortdi.

Fransiya mustamlakachilik imperiyasi barham topa bordi. Hindixitoy

uning nazoratidan chiqdi. Suriya va Livan mustaqillikka erishdi. Fransiya

shu darajada kuchsizlangan ediki, u hatto o‘z mustaqilligini o‘zi tiklashga

ham qodir emas edi. Uning mustaqilligi AQSH va Buyuk Britaniya tomonidan

tiklandi. Mamlakat iqtisodiyoti AQSH ko‘rsatadigan yordamga bog‘liq

bo‘lib qoldi.

Ikkinchi jahon urushidan keyingi Fransiya tarixi

quyidagi 3 davrga bo‘linadi.

1. Vaqtinchalik rejim davri (1944-yil sentabr —

1946-yillar). 2. To‘rtinchi Respublika davri

(1946—1958). 3. Beshinchi Respublika (1958-yildan hozirgi kungacha) davri.

Vaqtinchalik rejim davri Fransiya mustaqilligi tiklanganidan to mamlakat

Konstitutsiyasi qabul qilinguncha davom etgan. Bu davrda mamlakatni

general Sharl de Goll boshchiligidagi muvaqqat hukumat boshqardi.

Sharl de Goll «Ozod Fransiya» tashkilotining rahbari edi. 1945-yilning

oktabr oyida mamlakat yangi Konstitutsiyasini tayyorlovchi Ta’sis Majlisiga

saylov o‘tkazildi. Saylovda asosan 3 ta siyosiy partiya (Fransiya Kommunistik

Partiyasi, Fransiya Sotsialistik Partiyasi va Xalq Respublikachilar Partiyasi)

eng ko‘p ovoz oldi. Yangi tuzilgan hukumatni yana de Goll boshqardi.

Yangi Konstitutsiya loyihasi atrofida keskin kurash boshlandi.

Har uchala siyosiy partiya ham Fransiyaning parlament respublikasi bo‘lishi

tarafdorlari edi. Sharl de Goll esa AQSH namunasidagi prezidentlik respublikasi

uchun kurashdi. Biroq uning maqsadi amalga oshmadi. Bunga javoban u

iste’foga chiqdi. Va, nihoyat, 1946-yilning 13-oktabrida mamlakat yangi

Konstitutsiyasi qabul qilindi. Dekabr oyida esa kuchga kirdi. Shu tariqa

Fransiyada To‘rtinchi Respublika vujudga keldi.

To‘rtinchi Respublika davrida mamlakatni hukumat

boshqardi. Hukumat mamlakat iqtisodiyotini

tiklash va uni rivojlantirish masalasiga alohida

e’tibor berdi.

1948-yilning o‘rtalarida sanoat ishlab chiqarishi urushdan oldingi

darajasiga yetdi. Bu hol 1949-yilda iste’mol tovarlari taqsimoti tizimini

bekor qilishga imkon berdi. Iqtisodiy rivojlanishning samarali choralaridan

To‘rtinchi

Respublikaning

qaror topishi

To‘rtinchi

Respublikaning ichki

va tashqi siyosati

Ikkinchi jahon

urushining Fransiya

uchun oqibatlari

13 — Jahon tarixi

194

biri milliylashtirishdir, deb o‘ylagan hukumat xususiy mulk egalaridan bir

yirik korxonalarni va butun-butun sohalarni sotib oldi. Elektr stansiyalar,

ko‘mir konlari, aviatsiya va sug‘urta kompaniyalari, Reno avtomobil zavodi

va boshqalar shular jumlasidan edi. Biroq ishlab chiqarish o‘sishi sur’ati

GFR va Italiyaga nisbatan past bo‘ldi. Fransiya tashqi siyosatida Yevropa

integratsiyasi masalasi katta o‘rin tutdi. U NATOga a’zo bo‘lib kirdi.

Fransiyaning tashabbusi bilan 1951-yilda «Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyati»

ga dastlabki qadam qo‘yildi. 1952-yilda Parijda «Yevropa mudofaa

hamkorligi» haqida shartnoma imzolandi. Bu shartnoma amalda GFRni

qayta qurollantirish uchun yo‘l ochdi. 1955-yilda GFR NATOga qabul

qilingach, bunga javoban SSSR 1944-yilda imzolangan sovet—fransiya

shartnomasini bekor qildi.

Ayni paytda Fransiya o‘z tashqi siyosatida mustamlakachilik urushlarini

davom ettirdi. Bu — Fransiya hukmron doiralari milliy-ozodlik harakati

qudratini to‘g‘ri baholay olmaganligining oqibati bo‘ldi. Shuning uchun

ham uni kuch bilan bostirishga urindilar. Chunonchi, 1946-yilning dekabr

oyida o‘z mustaqilligini e’lon qilgan Vetnamga qarshi mustamlakachilik

urushini boshladilar. 8 yil davom etgan bu urush 1954-yilda Fransiyaning

mag‘lubiyati bilan tugadi.

Shu yili Jazoir xalqining milliy-ozodlik harakatini qonga botirish

maqsadida urush harakatlarini boshladi. Jazoir amalda Fransiyaning okean

orti o‘lkasiga aylantirilgan edi. Bu yerda 1 mln fransuz yashardi. Ular eng

yaxshi yerlarga egalik qilardi. Jazoirlik fransuzlar bu mamlakatga mustaqillik

berishga mutlaqo qarshi edilar. Qulayotgan Fransiya mustamlakachi

imperiyasini saqlab qolish tarafdorlarining barchasi ular atrofiga to‘planishdi.

Jazoirlik fransuzlarni Fransiyaning 1956-yilda Marokko va Tunisga

mustaqillik berishga majbur bo‘lganligi ham tashvishlantirib qo‘ygan edi.

1954-yilda boshlangan urush — Jazoir xalqi ozodlik kurashiga qarshi urush

— eng qonli va shafqatsiz urush bo‘ldi.

Ayni paytda urush mamlakat xazinasi bo‘shab qolishiga olib keldi.

Shunday sharoitda Jazoirdagi fransuz harbiylari va mustamlakachi fanatiklar

davlat to‘ntarishini amalga oshirish maqsadida isyon boshladi. Jazoirdagi

fransuz armiyasi 250 ming kishini tashkil etardi. Isyonchilar de Gollni

hokimiyatga qaytarishni talab etdilar. Ularning fikricha, de Goll Jazoirning

Fransiyaga qaramligini saqlab qolishga qodir yagona shaxs edi.

Fransiyaning boshqa aholisi uchun esa de Goll Fransiyani harbiy diktaturadan

saqlab qoluvchi yagona shaxs edi.

Sharl de Goll hokimiyatga qaytish uchun o‘ziga favqulodda vakolatlar

berilishi hamda konstitutsiyaviy islohotlar o‘tkazishga ruxsat etilishi

shartlarini qo‘ydi. Fransiya Milliy Majlisi (parlamenti) bu shartlarga rozi

bo‘ldi va 1958-yilning 1-iyunida de Goll hokimiyatni egalladi. Shundan

so‘ng Milliy Majlis o‘z faoliyatini tugatdi. Shu tariqa To‘rtinchi Respublika

ham barham topdi.

195

1958-yilning 28-sentabrida Fransiyada yangi

Konstitutsiya qabul qilindi. Bu — Fransiya tarixida

Beshinchi Respublikaning vujudga kelishi ham edi.

21-dekabr kuni de Goll Prezident etib saylandi.

Yangi Konstitutsiya parlament huquqlarini chekladi va, aksincha, Prezident

vakolatlarini kengaytirdi. Fransiya prezidentlik Respublikasiga aylandi. Butun

hokimiyat deyarli Prezident qo‘lida to‘plandi. U davlat hamda ijrochi

hokimiyat boshlig‘i, Qurolli Kuchlarning Oliy Bosh qo‘mondoni ham edi.

Prezident parlament qabul qilgan qonunlarni tasdiqlash va parlamentni

tarqatib yuborib, yangi saylov belgilash huquqiga ega edi. Muhim masalalarni

va o‘zi lozim topgan qonunlarni referendumga qo‘ya olardi. Ichki va tashqi

siyosatga shaxsan rahbarlik qilar edi. Shunday qilib, mamlakatda de Gollning

shaxsiy hokimiyati o‘rnatildi va u o‘z oldiga Fransiyani tiklash vazifasini

qo‘ydi. Shu maqsadda mamlakat iqtisodini modernizatsiyalash amalga

oshirildi. Ilmiy-texnika inqilobi yutuqlari keng joriy etildi. Sanoatning yangi

tarmoqlari — atom, radio elektronika, kosmik texnologiya va raketa qurilishi

vujudga keltirildi.

Modernizatsiyalash jadal sur’atlarda o‘tkazildi va u 60-yillarda nihoyasiga

yetkazildi. Oqibatda Fransiya zamonaviy industrial davlatga aylandi. Asosiy

iqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha Buyuk Britaniyani ortda qoldirib, jahonda

5-o‘rinni mustahkam egalladi. Eksport ko‘paydi. Bu unga 60-yillarning

o‘rtalariga kelib barcha qarzlaridan qutulish va qarz beruvchi davlatga

aylanish imkonini berdi.

Qishloq xo‘jaligini modernizatsiyalash ham nihoyasiga yetdi. Fransiya

dehqonlari fermerlarga aylandilar. Mamlakat G‘arbiy Yevropada oziq-ovqat

mahsulotlari eksporti bo‘yicha eng yetakchi davlatga aylandi.

Tashqi siyosatda 3 asosiy vazifa qo‘yildi. Ularning birinchisi Fransiyaning

buyukligini tiklash, ikkinchisi — mamlakat mustaqilligini mustahkamlash

va, nihoyat, uchinchisi — AQSHning Yevropadagi ta’sirini mumkin qadar

bo‘shashtirish edi. De Goll 1960-yilda Fransiyani yadroviy davlatga aylantirish

orqali uning mudofaa qudratini oshirdi. Ayni paytda mustamlakalarga mustaqillik

berish yo‘lidan bordi.

1960-yilda Afrikadagi mustamlakalarga siyosiy mustaqillik berildi. Bu

qit’a xaritasida 14 ta yangi davlat vujudga keldi. De Goll Jazoirni bundan

buyon itoatda tutib turish mumkin emasligini tushunib yetdi. Shuning

uchun ham Jazoir Milliy Ozodlik fronti bilan muzokara boshladi. Uning

bu yo‘li o‘ta mustamlakachi kuchlar qarshiligiga uchradi. Biroq Fransiya

armiyasi De Gollga sodiq qoldi. Natijada armiyada isyon boshlashga urinish

barbod bo‘ldi.

1962-yilning 18-martida Jazoirga mustaqillik berish haqida bitim

imzolandi. De Goll AQSHning Vetnamdagi agressiyasini qoraladi. 1966-

yilda Fransiyani NATOning harbiy tashkilotidan chiqardi. AQSHning

Fransiya hududidagi harbiy bazasini tugatishga erishdi. YEIHga Buyuk

Beshinchi

Respublikaning ichki

va tashqi siyosati

196

Britaniyaning a’zo qilinishiga qarshi chiqdi. Chunki de Goll Buyuk Britaniyani

Yevropada AQSH ta’sirini o‘tkazuvchi vosita, deb hisoblardi. GFR bilan

yaqinlashish yo‘lini tutganning dushmani bo‘lib qolaverdi.

1968-yilning may oyida mamlakatda siyosiy

inqiroz yuz berdi. Inqiroz Parij talabalarining namoyishidan

boshlandi. 7-may kuni talabalar ta’lim tizimini tubdan qayta

qurish, ta’lim tizimi xarajatlarini oshirish va stipendiyalarni to‘lash talabi

bilan namoyishga chiqqan edilar. Kasaba uyushmalari talabalarni qo‘llabquvvatladi.

Talabalar universitet binosini egallab oldilar. O‘ta radikal va o‘ta so‘l

kuchlar esa talabalarni Yelisey saroyini ham egallab olish uchun gij-gijlay

boshladilar.

Oqibatda hukumat namoyishchilarga qarshi kuch ishlatdi. 3 mingdan

ortiq talaba yarador qilindi va hibsga olindi. 13-may kuni esa yuz minglab

parijliklar de Goll tartibiga qarshi namoyish o‘tkazdilar. Mamlakatda 4 hafta

davom etgan umumiy ish tashlashlar boshlandi. Ularda qariyb 10 mln kishi

ishtirok etdi.

Hukumat kasaba uyushmalarining ish haqi, nafaqalarni oshirish, ish

haftasini qisqartirish kabi talablarini qondirdi. Iyun oyi oxirida ishchilar ish

joylariga qaytdilar. Shu tariqa mamlakatda siyosiy vaziyat barqarorlashtirildi.

Xo‘sh, may inqirozining sabablari nima edi?

Birinchidan, mamlakat mulkdorlari orasida iqtisodiyotga davlatning

qattiqqo‘llik bilan aralashuvidan norozilik o‘zining yuqori nuqtasiga yetgan

edi.

Ikkinchidan, kasaba uyushmalari mehnat munosabatlarida davlatning

haddan tashqari vasiyligidan qutulishga intilayotgan edi.

Uchinchidan, mamlakatda uning barcha tabaqalari ham de Gollning

AQSHdan uzoqlashish siyosatini ma’qullamas edi.

To‘rtinchidan, hukumat ijtimoiy sohalarga budjet xarajatlarini kamaytirib

yuborgan edi. Bu hol jamiyatda chuqur norozilikni vujudga keltirdi.

Shunday sharoitda ijtimoiy portlash yuz berishi muqarrar, jamiyatning

qaysidir qatlami shu portlashni sodir etishi lozim edi. Bu portlashni talabalar

sodir etdilar. Boshqa qatlam va siyosiy kuchlar esa talabalar noroziligidan o‘z

manfaatlari yo‘lida foydalanishga urindilar. Shuning uchun ham may inqirozi

oxir-oqibatda Fransiya milliy qahramoni, mamlakat Prezidenti de Gollni

iste’fo berishga majbur etdi. 1969-yilning aprel oyida de Goll siyosatdan

ketdi. U 1970-yilda 80 yoshida vafot etdi.

1969-yilning iyunida bosh vazir lavozimida