O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti

5. Uyning 4 tomoniga 8 ta stelni bir xil qilib joylashtiring.

1 

6 

2

5

3

4 

---

41

§ 2.6. III sinfda o'rganiladigan murakkab masalalar tizimi
Ushbu malakaviy bitiruv ishini yorituvchi amaliy mazmundagi
masalalarning turlarini aniqlash uchun hozirgi paytda о’zbek maktablarida 
qo’llanib kelinayotgan 1-2-3-4 sinflarning matematika darsliklaridagi barcha
masalalar o’rganib chiqildi. Boshlang’ich sinf darsliklarida, amaliy mazmundagi 
masalalar ko'proq 4-sinf va 3-sinfda uchraydi chunki bu sinflar bevosita 1- va
2-sinfda olingan bilimlarni davom ettirib sekinlik bilan murakkablashib boradi. 
Boshlang’ich sinflarda amaliy mazmundagi masalalarni tuzish katta
ahamiyatga ega. Chunki bu turdagi masalalar o'quvchilarning fikrlash doirasini, 
idrokini, hozirjavobligini oshiradi.
Boshlang’ich sinflarda o'tiladigan amaliy mavzudagi masalalardan 
quyidagilar ko'proq xarakterlidir: harakatga doir, proporsional miqdorli
masalalar, iqtisodiy masalalar, statistik ma'lumotlarga asoslangan masalalar 
o'qitishda yuqori ko’rsatkichlar beradi.

Harakatga doir masalalar 
Matematika o'qitishda harakatga doir masalalar jumlasiga harakatni 
xarakterlovchi uchta miqdor – tezlik, vaqt va

masofa orasidagi bog’lanishlarni 

topishga doir masalalar kiritiladi.
O’quvchi murakkab masalaning yechimini o’rganish uchun oldin sodda 
masalalarning yechimini o’rganishi zarur. Shuning uchun ham harakatga doir
masalalar kiritiladi. 
O’quvchi murakkab masalaning yechimini o’rganish uchun oldin sodda
masalaning yechimini o’rganishi zarur. Shuning uchun ham harakatga doir 
masalalar ustida ishlashni masofani aniqlashga, vaqt oralig’ini aniqlashga oid
bir qator masalalarni yechish kerak. Quyidagi shartlarga doir sodda va 
murakkab masalalar. Bu masalalarda - tezlik, vaqt yoki masofa qolgan ikkitasiga
bog’liq holda qatnashadi. 
a) Uchrashma harakatga doir masalalar.
b) Ikki jismning qarama-qarshi yo’nalishdagi harakatlarga doir masalalar. 
v) Ikki jismning bir yo’nalishdagi harakatga doir masala.

---

42
Bunday masalalarga namunalar keltiramiz. Bu turdagi masalalarni 

yechishda ko’rgazmalilikdan keng foydalanilsa ancha maqsadga muvofiq

bo’ladi. O’quvchilarning tezda idrok qilishiga va ko’z o’ngida aniq tasavvur 
qilishda ko’rgazmalilik muhim rol o’ynaydi. Masalan: .Ikkita mashina ikki
shahardan yo’lga chiqqan bo’lsa, ularning orasidagi masofa va vaqtlarni topish 
berilgan bo’lsin. Bunda o
’
qituvchi avtomobilning karton modelini yasab 

harakatga keltiradi. Ma'lumki, avtomobil qanecha masofa o’tdi.

1. O’quvchi soat 8.30 da uydan chiqib, soat 8.50 da maktabga yetib
keldi. O

’
quvchi yo

’
lda necha minut yurgan? 

O'quvchilar bunday masalalarni yechganlaridan keyin ularning harakat

haqidagi tasavvurlarini umumlashtirish va tegishli chiziqlarni bajarishga 
o’rgatish kerak. Masalan, bitta jism (tramvay, mashina, odam) tez va sekin 

harakat qilishi to'xtashi mumkin. Ikkita jismning bir-biriga harakati

yaqinlashish qarama-qarshi yo’nalishda harakat qilishi mumkin. Bularning barini 
sinf sharoitida kuzatib tegishli chizmalar qanday chizilishini ko'rsatish kerak.
Yo’lni kesma bilan, jo'nash joyini, yetib borish joyini kesmadagi nuqta va 
tegishli harf bilan belgilash qabul qilingan.
Ma'lumki, harakat va masofa vaqti bo’yicha tezlikni topishga doir 
masalalar «Piyoda har 3 soatda 15 km yo’l bosgan bo’lsa, u qanday tezlik bilan
yurgan?». O’quvchilar o’qituvchi ishtirokida jadvalga yozishni o’rganadilar. 
Masalada nima ma'lum (piyoda yo’lda 3 soat yurgani).
3 soat – bu piyodaning yurgan vaqti, tushuntiradi o
’
qituvchi. 

Masalada yana nima ma'lum? (pivoda 3 soatda 15 km yurgani).

15 km tushuntiradi o’qituvchi. 
Masalada nimani bilish talab qilinadi?

2. tezlik va vaqtga ko’ra masofani topishga doir masalalar. Masalan,
Alixon piyoda soatiga 3 km tezlik bilan 2 soat yo’lda bo’ldi. Alixon qancha 
yo’l yurgan?

---

43
Tezlik 

Vaqt
Masofa

Soatiga 3 km
2 soat

?
Masalani yechish vaqtida 1 soat 2 soatdan qancha kam bo’lsa, shuncha 

masofa ko'p bosadi, degan muhokama bilan o’quvchilar bunday xulosaga

keltiriladi: masofani topish uchun tezlikni vaqtga ko'paytirish kerak. 
3 km x 2 soat = 6 km\soat

3. Ma'lum masofa va tezlikka ko’ra harakat vaqtini topishga doir
masalalar. Masala quyidagicha bo’ladi: 6 km masofani piyoda kishi soatiga 3 
km tezlik bilan o’tdi. Piyoda bunday masofani necha soatda o’tgan.
Tezlik 

Vaqt
Masofa

Soatiga 3 km
?

6 km
Harakatga doir masalalar bir xil yondashishni talab qilgani uchun

metodikada 3 xil masala qaraladi:

1.Berilgan harakat tezliklari va vaqtga ko’ra masofa topiladigan masalalar; 
2. Berilgan tezliklar va masofaga ko’ra harakat vaqti topilgan masalalar.
3. Berilgan masofa va harakat vaqtiga ko’ra jismlardan birining tezligi 
topiladigan masalalar.
Yuqoridagi 3 xil masalalar o'zaro teskari masalalardir, ularni bir 
darsning o’ziga kiritish kerak.