O‘zbekiston tarixi (IV asrdan XVI asr boshlarigacha)

137
Movarounnahrda  Abu  Saidning  o‘g‘il-
lari:  avval  Sulton  Ahmad  (1469–1494), 
keyin  Sulton  Mahmud  (1494–1495)  va  keyinchalik  Mahmud-
ning  o‘g‘li  Sulton  Ali  (1498–1500)  mustaqil  hokimlik  qiladi. 
Biroq  Movarounnahrda  tarqoqlik  yanada  avj  oladi.  Bu  vaqtda 
Movarounnahr o‘zaro nizolashayotgan temuriy shahzodalar bosh-
chilik qilib turgan ko‘pdan ko‘p viloyatlarga bo‘linib ketgan edi. 
Mamlakat, el-yurt boshiga katta tashvishlar tushgan paytlarda din  
ulamolaridan  biri  Xoja  Ubaydulloh  Ahror  musibatlarni  daf  qi-
lish  yo‘lida  bir  necha  bor  jonbozlik  ko‘rsatgan  edi.  1454-yilda 
Hirot  hokimi  Abulqosim  Bobur  Movarounnahrga  bostirib  kirib, 
Samarqandni qamalga olganida Xoja Ubaydulloh Ahror mojaroga 
qat’iyan aralashib, raqiblarni yarashtirdi.
Sulton  Husayn  Boyqaro  Amudaryoning 
janubidagi  yerlarga  hukmron  bo‘lib,  u 
o‘z  tasarrufida  Xuroson,  Xorazm  ham-
da  Sharqiy  va  Shimoliy  eron  viloyatlarini  birlashtirgan  edi.  U 
qariyb  40  yil  hukm  surgan  temuriylarning  so‘nggi  yirik  hukm- 
dori bo‘lib, uning davrida shahzoda va amirlarning boshboshdoq-
ligiga qaramay, mamlakatning xo‘jalik va madaniy hayoti yuksal-
di.  Xurosonning  obod  etilishida,  ravnaq  topishida  zamonasining 
tadbirkor  va  dono  hukmdori  Sulton  Husayn  bilan  bir  qatorda 
buyuk  adib  va  davlat  arbobi  Alisher  Navoiyning  ham  xizmati 
nihoyatda katta bo‘ldi.
Alisher  Navoiy  1441-yilda  Hirotda  dunyoga  kelgan.  Uning 
ota -bobosi  temuriylar  saroyida  xizmat  qilgan.  Sulton  Husayn  
bilan  Alisher  bir  maktabda  o‘qiganlar.  Ular  bolalik  chog‘lari-
dayoq Xuroson hukmdori Abulqosim Bobur xizmatida bo‘lganlar.  
Uning  vafotidan  so‘ng  12  yil  davomida  boshqa-boshqa  shahar-
larda  yashaganlar.  Husayn  bu  davrda  avval  Xorazmda,  so‘ngra 
Xurosonning  Obivard,  Niso,  Mashhad  va  boshqa  viloyatlarida 
darbadarlikda  yurib,  kuch  to‘plab  Abu  Saidga  qarshi  isyonlar 
ko‘taradi. Alisher Navoiy bu yillarda Mashhad va Hirotda o‘qiydi. 
O‘sha  paytlardayoq  u  shoirlik  iste’dodi  tufayli  katta  shuhrat  
qozongan  edi.  Yoshlikdan  Sulton  Husayn  bilan  yaqin  bo‘lgan 
Alisher o‘ziga nisbatan Abu Saidda adovat kayfiyatini sezib qol-
gach, Samarqandga borib, ma’lum vaqt u yerda yashashga maj-
bur bo‘ladi. Samarqandda u ilm-fan va she’riyat bilan mashg‘ul 
Parokandalik
Sulton Husayn va
Alisher Navoiy

---

138
bo‘ladi.  Bu  yerda  u  mashhur  olim,  falsafa,  mantiq,  huquq,  arab 
tili,  adabiyot  va  she’riyatning  o‘tkir  bilimdoni  Fazlulloh  Abul-
lays Samarqandiydan saboqlar oladi. 1469-yilda Sulton Husayn 
Hirotni egallagach, Navoiyni o‘z huzuriga taklif etadi. Alisherni 
u  dastlab  muhrdorlik  lavozimiga,  keyinroq  esa  vazir  qilib  tayin 
etadi.
Sulton  Husayn  hukmronligi  davrida  Alisher  Navoiy  mam-
lakatda  markazlashgan  saltanat  vujudga  kelishi,  viloyatlar  obod 
etilishi,  qish loqlarda  dehqonchilik,  shaharlarda  hunarmand- 
chilik  va  savdoning  kengayib  taraqqiy  qilishi  yo‘lida  xizmat 
ko‘rsatdi.  Alisher  Navoiy  adabiyot,  san’at  va  ilm-ma’rifatning 
ravnaqi,  aholining  tinch  va  osoyishta  istiqomat  qilishi  tarafdori 
edi. 
Lekin Sulton Husayn davlati Alisher kutganicha taraqqiy et-
maydi. Suyurg‘ol tartibiga asoslangan bu davlatda, bir tomondan, 
viloyat  hukmdorlari,  hatto  toj-u  taxt  valiahdlari  Badiuzzamon  
va  Muzaffar  Husayn  Mirzo  isyonlari  yuz  beradi.  Ikkinchi  
tomondan,  zulm  oqibatida  Hirot  va  uning  viloyatlarida  xalq 
qo‘zg‘olonlari  ko‘tariladi.  Uchinchidan,  o‘z  manfaatlarini  ko‘z-
lagan ochko‘z saroy ma’murlari fitna va fasodni avj oldirib, uning 
botqog‘iga  Sulton  Husaynni  ham  botiradilar.  Bunday  ahvol,  
shubhasiz,  bosh  vazirlik  vazifasida  turgan  dono  Navoiyning  
saroydan, hatto poytaxtdan uzoqlashishiga olib keladi.
Shunday  qilib,  XV  asrning  ikkinchi  yarmidagi  beqaror  siyo-
siy vaziyat tufayli Temuriylar saltanati inqirozga yuz tutdi.
1. Padarkush Abdullatifning taqdiri nima bilan tugadi?
2.  Sulton  Abu  Said  qanday  yo‘l  bilan  Movarounnahrda  hoki-
miyatni egalladi?
3. Xurosondagi vaziyat qanday edi?
4.  Sulton  Abu  Said  Hirot  taxtini  qachon,  qanday  egallaydi,  u 
qaysi jangda halok bo‘ladi?
5. Movarounnahr tinchligi yo‘lida Xoja Ubaydulloh Ahrorning 
xizmati nimada?
6. Sulton Husayn Boyqaro va Alisher Navoiy haqida nimalarni 
bilib oldingiz?





---

139
38-§. DEHQONCHILIK, YER EGALIGI MUNOSABATLARI
Tayanch tushunchalar: Iqtisodiy hayot; Yer egaligi; Soliq turlari
Mamlakatda  tez-tez  sodir  bo‘lib  turadi-
gan  o‘zaro  ichki  urushlarga  qaramas-
dan,  XV  asrda  ham  Movarounnahr  va 
Xuroson  qishloqlarida  birmuncha  obodonchilik  ishlari  amalga 
oshirildi.  Xususiy  sohibkorlarning  dashtliklarda  yangi  yerlarni 
o‘zlashtirish, kanallar qazib, bog‘ ko‘kartirish va qarovsiz qolgan 
tashlandiq yerlarni sug‘orib, obod etish  kabi mehnatlari qo‘llab-
quvvatlanadi.  Hatto  bunday  sohibkorlar  bir-ikki  yil  davomida 
hamma soliq va to‘lovlardan ozod etiladi.
Yirik sug‘orish inshootlari barpo etilib, dehqonchilik maydon-
la rining  suv  ta’minoti  tubdan  yaxshilanadi.  eng  yirik  sug‘orish 
ishlaridan  biri  Samarqand  vohasida  Zarafshon  daryosidan  bosh-
langan  Dar g‘om  anhoridan  chiqarilgan  qadimgi  Angor  kana-
li  tiklandi.  Bu  kanal  orqali  kam  suvli  Qashqadaryo  vohasiga 
qo‘shimcha suv chiqariladi.
Ulug‘bek  hukmronlik  qilgan  davrda  Buxoro  vohasining  ja-
nubi  sharqiy  chegarasiga  yondashgan  Somonchuq  dashtiga  suv  
chiqarilib,  yangi  yerlar  o‘zlashtiriladi.  Murg‘ob  daryosining  
bosh  to‘g‘oni  –  Sultonbandning  Shohrux  tomonidan  tiklanishi  
va  sug‘orish  tarmoqlari ning  loyqadan  tozalanishi  tufayli  Marv 
shahri va Murg‘ob vohasining suv ta’minoti tubdan yaxshilanadi. 
Sulton  Husayn  Mirzo  hukmronlik  qilgan  davrda  esa  uning  ta- 
shabbusi bilan Marviruddan yangi kanal chiqarilib, kattagina yer 
maydoni sug‘orilib obod etiladi.
Alisher Navoiyning tashabbusi bilan Tus viloyatining yuqori 
qismida  Turuqband  suv  ombori  qurdiriladi.  O‘n  farsax  (60–70 
km) uzunlikda maxsus kanal qazdirilib, Turuqband suv omborida 
jamg‘arilgan suv Mashhadga olib kelinadi. Natijada Mashhad suv 
bilan  ta’min  etilib,  shahar  atrofidagi  yerlarga  suv  chiqariladi  va 
obod etiladi.
Xo‘jalikning  iqtisodiy  hayotida,  ayniqsa,  yaylov  chorvachi-
ligi:  yilqichilik,  tuyachilik  hamda  qoramolchilik  muhim  o‘rin 
tutgan. 
XV  asr  davomida  Movarounnahr  va  Xurosonda  avvalgidek  
yer  va  mulkchilikning  asosan  to‘rt  shakldagi  «mulki  devo- 
Dehqonchilik va 
chorvachilik

---