P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari

Amfibiyaiar 
(quruqlik va suvda yashovchilar). Bular ham 
k o 'p la b h a sh aro tla r va m o lyuskalar populyatsiyasini tabiiy 
boshqarilishida ishtirok etadilar. Bir q ato r hayvonlar (qushlar, 
sudralib yuruvchilar va sut emizuvchilar) uchun ozuqa m anbai 
hisobianadilar. Bitta q u rb aqa yoz davom ida 1000 dan ortiq 
hash arot va shilliqqurtlarni yeyishi m um kin. U larning b a ’zi 
turlari, m asalan, qurbaqalar k o 'plab xalqlar tom onidan tansiq 
taom sifatida iste’mol qilinadi.
M ollyuskalar 
(qorin oyoqlilar). Bu guruh jo n zo tlarin in g
ko'pchiligi suvliklarda, qisman quruqlikda yashashga moslangan 
b o'lib, ko'pincha boshqa guruhdagi hayvonlar uchun ozuqa 
m an b a i h iso b ia n a d ila r. B a’zi tu rla rid a n in so n ch orva va

---

p arrandalar uchun ozuqa sifatida, shuningdek, bezak buyumlari 
(c h ig ‘a n o q -sa d a f) ta y y o rla s h d a fo y d a la n a d i. B u la rn in g
ko'pchiligi suvlarni tabiiy tozalanishida (molyuska-filtratorlar) 
faol ishtirok etadilar.
H asharotlar. Bular hayvonlarning son jih a td a n eng katta 
guruhi b o ‘lib, asosan um urtqasiz organizm lar hisoblanadilar. 
U larnin g hozirgacha m a ’lum b o ‘lgan turi 1 m ln.dan ortiq. 
Shuning uchun ularni biosferadagi o ‘rni ham aynan shu k o ‘p 
sonligi bilan belgilanadi. M asalan, bir gektar o 'rm on tuprog‘ida 
2,5 m ln.gacha yom g'ir chuvalchangi, 406 mln. tagacha chumoli, 
term it, kana, qurt va boshqa m inglab xildagi hasharotlar hayot 
kechiradilar va ularning biom assasi 1000 kg. gacha yetishi 
mumkin. Bu guruh jonzotlar tuproq hosil bo'lishi va turli organik 
q o ld iq la rn i to ‘liq p a rc h a la n ib z a ra rsiz la n ish id a k a tta rol 
o'y n aydilar. H ash aro tlarn in g ju d a k o 'p la b turlari, m asalan, 
a r ila r , k a p a la k la r , q o ‘n g ‘iz la r esa g u lli 
0
‘s im lik la rn in g
changlanishida asosiy o ‘rin tutadilar. Bular asosan oziqlanish 
zanjiridagi o'zlaridan yuqoriroq p o g'o n ad a turuvchi hayvon 
guruhlari uchun ozuqa m anbai b o 'lib xizmat qiladilar. B a’zi 
turlaridan esa inson xo'jalik m aqsadlarida foydalanadi.
H ayvonlarning inson uchun ahamiyati haqida gapirilganda, 
avvalo ularning foydali va zararli turlari xususida fikr yuritmoq 
kerak. Insoniyat ko'pinch a o ‘zining to r xususiy ehtiyojlarini 
k o ‘zlab hayvonlarni foydali va zararli g uruhlarga ajratad i. 
Y uqorida eslatib 
0
‘tilganidek, tabiatda birorta ham ortiqcha 
jonzot y o‘q, ularning foydali va zararli turlarga ajratilishi o ‘ta 
subyektiv holat bo ‘lib, uni absolyutlashtirish ko'pincha foyda 
o ‘m iga ziyon ham keltirishi mumkin. Ekologik nuqtayi nazardan 
k o ‘plab zararli deb hisoblangan hayvon turlarini yoppasiga qirib 
y u b o rish
0
‘rn ig a u la rn in g p o p u ly a tsiy a sin i ilm iy aso sd a
boshqarish m aqsadga muvofiqdir.
Insoniyat uchun hayvonlarning eng asosiy ekologik ahamiyati 
b iosferadagi m arom li ja ra y o n la rn i saqlab turish funksiyasi 
hisoblanadi.
H ayvonotlar biologik resurslarnm g asosiy tarkibiy qismi 
bo ‘lib, insonning quyidagi bir qator muhim hayotiy ehtiyojlarini 
qondiradi:
• har yili dunyo b o ‘yicha insoniyat tom onidan 180 mln.

---

tonna oqsillarga boy go'sht, yog‘, tuxum , baliq, asal kabi oziq- 
ovqat m ahsulotlari hayvon va hasharotlardan olinadi;
• teri, m o ‘yna, ipak, mum, b o ‘yoq, o ‘g ‘it, chorva ozuqasi 
va boshqa xom ashyolar tayyorlanadi;
• yuqori m ahsuldor xonaki hayvonlar zotlarini yaratadi va 
yaxshilangan genofond sifatida foydalanadi;
• farm atsevtika, parfyumeriya(ilon va ari zahari, chumoli 
spirti, lok-bo‘yoq va boshqalar) xom ashyolari ajratib olinadi;
• turli ilmiy tadqiqot ishlari, tajrib alar o ‘tkazishda, turli 
ferm entlar ajratib olish m aqsadida foydalaniladi;
• rek re a tsiy a (dam olish, so g ‘lo m lash tirish va estetik
huzurlanish) m aqsadida foydalaniladi.
0 ‘zbekiston faunasi rang-barang b o ‘lib, unda 650 dan ziyod 
um urtqali va salkam 32,5 ming turdagi umurtqasiz hayvonlar 
uchraydi. Jum ladan, um utrqalilardan 99 turi sut emizuvchilar, 
410 turi qushlar, 79 turi baliqlar, 57 turi sudraluvchilar va 3 turi 
amfibiyalardir.