P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari
Yüklə 5,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
| antropogen ta’sirlar
deyiladi. Insonning ishlab chiqarish faoliyati jam iyatda kechadi. Shundan kelib chiqib, tabiatga antropogen t a ’sirni jam iyatning tabiatga t a ’siri sifatida tushunish mumkin. Jam iyat to m o n id an tabiatg a o ‘tkaziladigan' o ‘zaro t a ’sirlar xarakteri va k o ia m ig a q a ra b turli m ualliflar uni bir necha bosqichlarga ajratib o ‘rganishni tak lif etadilar. Misol uchun, b a ’zi bir m ualliflar o‘ziniki qilib olish, agrar, industrial va noosferadan iborat to ‘rtta bosqichga ajratsalar, boshqalari biogen, agrar va texnogendan iborat uchta bosqichlarni ko'rsatib o 'tad ilar. Bu bosqichlar nechtaligi va qanday nom lanishidan q a t’i nazar ulardagi bitta um umiylikni payqash m umkin. Bu jam iyatning tabiatga t a ’sirini oddiyroq va kuchsizroq darajadan m urakkabroq va kuchliroq daraja tomon oshib borishidir. Bunga inson ongining rivoji bilan bog‘liq holda m ehnat qurollarini va ishlab chiqarish texnologiyalarini borgan sari takom illashib borishi asosiy sabab b o ‘ladi. Bu yerda shuni ham unutm aslik kerakki, jam iy atn in g ta b ia tg a t a ’siri kuchayib b organ sari tabiatning jam iyatga aks t a ’siri ham kuchayaveradi, y a’ni bu t a ’sirlar o ‘zaro aks t a ’sirlar bo'lib, ular jam iyat ishlab chiqarish k u c h la r in in g ta r a q q iy o t d a r a ja s i v a ish la b c h iq a ris h m unosabatlarining xarakteri bilan belgilanadi. Insoniyat taraq q iy o tin in g s o ‘nggi bosqichlarida tab iatg a an tropog en t a ’sir beqiyos d a ra ja d a o ‘sdi. Bunga sabab, inson ongining rivojlanishi tufayli fan va texnika taraq qiyotining jadallashuvidir. lkkinchi m ing yillikning so 'n g i 50-60-yillari ichid a yuz bergan ilm iy-texnika inqilobi (ITI) k u tilm a g a n jarayon emas, balki jam iyat taraqqiyotini yangi bosqichga olib o ‘tuvchi qon u n iy z a ru ra t edi. U insoniyat o ldid a ta b ia tg a t a ’sir etishning beqiyos im koniyatlarini ochib berdi, u tufayli k ish ila rn in g y ash ash s h a ro itla ri kesk in o ‘z g a rib m a ’lum d a ra jad a yaxshilandi. Bu hoi o ‘z navb atid a yer aholisini ja d a l k o 'p a y is h i g a , j a m iy a t n in g b ir q a to r te x n ik , iq tis o d iy k o 'r s a tk ic h la r in in g y u z la b , m in g la b m a rta o sh ish ig a va insonning tab iat ustidan «hukm ron»lik qilishiga y o ‘l ochib berdi. Y u q o rid a g i f ik r la r n in g d a lili s ifa tid a q u y id a g i b a ’zi m a ’lum otlarni keltirish mumkin: so‘nggi yuz yil ichida dunyo aholisi salkam 4 baro barga (2-rasm); inson yaratg an texnik vositalarning o 'rtach a h arakat tezligi -100 barobarga; energiya olish m iqd o ri -1000 b aro b a rg a ; h arbiy q u ro lla r quvvati - 1000000 barobarga ortdi. H ozirga kelib yer yuzidagi qishloq xo ‘jaligiga yaroqli yerlarning - 70 %i, o ‘rm onlarning - 50 %i, biologik resurslarning - 70 %i, chuchuk suv zaxiralarining - 20 %i insonlar tom onidan o ‘zlashtirilib foydalanilmoqda. Yiliga yer q a ’ridan turli m aqsadlarda 120 mlrd. tonna turli m inerallar va to g ‘ jin s la ri qazib o lin m o q d a, 900 k m 1 to za-ch u ch u k suv 2-rasm . D u n y o n in g en g y irik m in ta q a la rid a a h o li so n in in g o sh ib b o rish i (M a n b a : F .R a m a d u , 1998). sarflanm oqda, ekin m aydonlariga 500 mln. tonna mineral o ‘g ‘it va 4 mln. tonnadan ziyod turli zaharli pestitsidlar q o ‘llanilmoqda, 3 mlrd. tonna neft m ahsulotlari ishlatilmoqda, 250 mingdan ortiq yangi kimyoviy m oddalar sintez qilinm oqda. Bunday misollarni y a n a d a k o ‘p la b k e ltiris h m u m k in . H o z irg a k e lib in so n tom onidan yaratilayotgan m oddalar va am alga oshirilayotgan jarayonlar k o ‘lami shu darajaga yetdiki, yerda o ‘ziga xos Yüklə 5,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|