P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari

Tekshiruv savollari
1. Ekologiyani qanday fan deb tushunasiz?
2. E k o lo g iy a fani rivojini tah lil eting va undagi asosiy 
davrlarni tavsiflang.
3. E k o lo g iy a n in g y o 'n a lis h la ri, b o ‘lim va ta rm o q la rin i 
ta ’riflang.
4. Fanning vazifalarini tahlil eting.
5. Ekologik t a ’lim otning rivojlanishiga xorijiy olimlarning 
q o ‘shgan hissalari haqida nim alar deya olasiz?
6. E k o lo g ik t a ’lim o tn in g 0 ‘r ta O siy o , ju m la d a n , 
0 ‘zbekistondagi taraqqiyotini tahlil eting.
1.3. Ekologiyaning asosiy tushunchalari
M uhit tushunchasining turli ilmiy m a ’nolari mavjud. Uning 
ekologik, geografik, fizik, falsafiy, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy kabi 
bir necha turlari farqlanadi.
Ekologiyada m uhit deb 
tirik organizmlarni о ‘rab turuvchi va
ular bilan doimo о ‘zaro munosabatda bo ‘luvchifizik qurshovniyoki
tabiatning bir qismini
tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda, 
m uhitni tirik organizm larni o ‘rab turgan, o 'z a ro bir-biri bilan 
bog'liq sh a rt-sh a ro itla r va t a ’sirlar m ajm ui deb ham qarash 
m u m k in . E k o lo g iy a d a m u h it tu s h u n c h a s i k o ‘p ro q tirik
organizm larga nisbatan qo'llaniladi, shuning uchun uni 
hayot
inuhiti
deb ham yuritiladi. Turli tabiiy omillar m ajm uidan tashkil

---

to p g an m u h itn i 
tabiiy hayot m uhiti,
inson m eh n ati tufayli 
o ‘z g a rtirilg a n yoki y a ra tilg a n m u h itn i 
sun
Yv 
hayot m uhiti
deyiladi. H ozirgi paytda bu ikki m uhitni bir-biridan keskin 
chegaralar bilan ajratish m ushkul va am alda m um kin emas. 
Shunga k o ‘ra ularni birgalikda olib 
ekologik muhit
deb ataladi. 
U m um an olganda, ekologiyada m uhit, hayot muhiti, ekologik 
m uhit, b a ’zi hollarda atrof-m uhit, tabiat tushunchalari ham bir- 
biriga yaqin m a ’nodosh tu sh un ch alar sifatida talqin etiladi. 
H ayotiy shart-sharoitlariga k o ‘ra tirik organizmlar tabiatdagi 
to 'rtta hayot m uhitida yashay oladilar. Bular 
havo, suv, tuproq
va tirik organizmlardan
iborat m uhitlardir. H ayot muhiti o ‘z 
navbatida ichki om illar xarakteriga qarab bir necha m aydaroq 
m uhitlarga yoki 
yashash muhitlariga
bo'linadi. M asalan, suv 
m uhitida chuchuk suv, sh o‘r, k o 'lm ak va oqar, chuqur va sayoz, 
iliq va sovuq suvli kabi yashash m uhitlarini farqlash mumkin. 
H ayot m uhiti o'zining turli unsurlari va jarayonlari orqali tirik 
organizm lar bilan bevosita yoki bilvosita o ‘zaro m unosabatda 
b o ‘lib tu rad i. Bu t a ’sirlar tarkibi, tuzilishi, xususiyatlari va 
boshqa jih atlarig a k o ‘ra nihoyatda xilma-xil b o ‘ladi. H ayot 
m uhiti vaqt va m akonda k o ‘pdan -k o‘p harakatdagi elementlar, 
hodisalar, shart-sharoitlardan tashkil topadi. H ayot muhitining 
tirik organizm larga t a ’sir k o 'rsa tu v c h i elem entlari 
ekologik
om illar
deyilad i. M u h itn in g o rg an izm ga t a ’siri ay nan shu 
ekologik om illar orqali am alga oshadi. Organizmlarning hayot 
tarzi, qiyofasi, xususiyatlari ana shu omillarga k o ‘p jihatdan 
bog‘liq b o ‘ladi. Organizm lar om illarga turli reaksiyalar orqali 
o ‘zaro m oslashadilar. Ammo, bu m oslashish bir tom onlam a 
jarayon emas, balki organizm lar m uhitni, to ‘g‘rirog‘i, ekologik 
omillarni m a’lum darajada o'zlariga moslab o'zgartiradilar ham. 
M u h it b ila n o rg a n iz m o ra sid a g i o ‘z a ro m o slash ish tu rli 
ko ‘rinishlarda nam oyon bo'lishi m um kin. Uning 
morfologik,
fiziologik, xulqiy (etologik) shakllari
ajratiladi. Organizmning 
muhitga moslashuvini 
adaptatsiya
deyiladi va u organizmlarning 
asosiy xususiyatlaridan biri hisoblanadi.
Ekologik om illar tabiati va xususiyatlariga k o ‘ra bir necha 
guruh va guruhchalarga b o ‘linadi, y a'ni tasniflanadi. Ulardan 
eng m aqbuli sifatida quyidagi tasnifni keltirish mumkin:

---

1. 
A b io tik om illar
- n o o rg a n ik ( o ‘lik) ta b ia tn in g tirik
organizm larga t a ’sirini ifodalovchi om illar b o ‘lib, ular 4 ta 
guruhchaga bo'linadi: a) iqlim omillari - yorug'lik, haro rat, 
namlik, shamol, bosim va boshqalar bilan bog'liq ta ’sirlar; b) 
edafik yoki edafogen om illar - tuproqning xususiyatlari bilan 
bog‘liq ta ’sirlardir; d) orografik om illar - hududning yer yuzasi 
tuzilishi, relyefi bilan bog'liq t a ’sirlar; e) gidrologik om illar -
suvning xususiyatlari bilan bog‘liq ta ’sirlar.
2. 
Biotik omillar
- tirik organizm larning bir-biriga o 'z a ro
t a ’sirini ifodalovchi om illar b o 'lib , ularni 3 ta guruhchaga 
ajratish mumkin: a) fitogen om illar - o'sim liklar bilan bog'liq 
ta ’sirlar; b) zoogen om illar - hayvonot dunyosi bilan bog'liq 
t a ’s irla r; d) m ik rb io g e n o m illa r - quyi d a ra ja d a g i tirik
organizm lar (m ikroblar, bakteriyalar, m ikroskopik o'sim liklar, 
zam burug'lar) bilan bog'liq t a ’sirlar.
3. 
Antropogen omillar
- jam iy a t (inson)ning turli ishlab 
chiqarish faoliyatlari bilan bog'liq ta’sirlar. Antropogen omillarni 
m a ’lum m a ’noda biotik om illar guruhiga m ansub deb qarash 
ham mumkin. Ammo, inson ongli faoliyatining atrof-m uhitga, 
ju m lad an , tirik ta b ia t (organizm )ga t a ’siri boshqa biologik 
m avjudotlarnikiga nisbatan beqiyosdir. Ayniqsa, hozirgi davrda 
yerdagi hay o t taqd iri k o 'p jih a td a n insonga b o g 'liq b o 'lib
q o lm o q d a . S h u n in g u c h u n a n tro p o g e n o m illarn i a lo h id a
chuqurroq o'rg an ish va unga yetarli aham iyat berish m uhim
ekologik zaruratlardan biridir.
Ekologik om illarning turi va ularning organizm ga t a ’sir 
darajasi cheksiz bo'lishi m um kin, ammo m uayyan organizm
uchun om illarning son va m iqdoriy k o 'rsatk ich lari m a ’lum 
chegaraga ega bo'ladi. H ar bir organizm turi uchun asosiy rol 
o'ynovchi yoki unchalik aham iyatga ega bo'lm agan omillarni 
farqlash mumkin. Organizm lar uchun har bir omilning qulaylik 
nuqtasi va chegarasi turlicha bo'ladi.
E k o lo g iy a d a o rg a n iz m n in g
e k o lo g ik va lentligi
d e g a n
tushuncha bor. Bu m a’lum turning turli omillarga m akon va vaqt 
jihatidan chidamlilik doirasining kengligi bilan xarakterlanadi. 
Y a ’ni, tur qanchalik k o 'p h u dudlarda uzoq vaqt yashashga 
m oslasha olgan bo'lsa uning ekologik valentligi shuncha yuqori

---

deb baholanadi va bunday turlarni evritori (yunoncha eurvs -
keng. topos - joy) turlar deyiladi. Moslashish doirasi tor(keng 
tarqala olmaydigan) turlarni 
stenotop 
(yunoncha stenos - tor. 
topos - joy) turlar deyiladi va bunday turlarni ekologik valentligi 
kichkina deb baholanadi. H ar qanday omil organizmga m a ’lum 
m iqdor va qiymat chegarasida ijobiy ta ’sir k o‘rsata oladi. Omil 
in te n s iv lig in in g o rtis h i yo k i p a sa y ish i o rg a n iz m d a tu rli 
o ‘zgarishlarni yuzaga keltirib chiqaradi. Omilning ta ’sir doirasida 
organizmning bardoshlilik darajasiga qarab normal 
hayot ( vital)
va 
nobud bo 'lish(letal) 
zo n alari farqlanadi. N o b u d b o ‘lish 
z o n asig a o ‘tishning m inim al va m aksim al n u q ta la ri 
k ritik
m iq talar 
yoki 
c h id a m lilik chegaralari 
d eyiladi. O m ilning 
organizm ga eng qulay ta ’sir etish nuqtasi optim um deyiladi.