P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari

Ikkinchi davr 
- tirik organizm lar va ular yashaydigan muhitni 
yaxlit funksional tizim lam i, ya’ni ekotizimlarni o ‘rganish davri.
U chinchi davr 
- e k o tiz im la r n i b irg a lik d a o ‘z a ro
m unosabatlarini o'rganish davri.
To‘rtinchi davr 
- Yerdagi barcha tirik organizmlar va ularning 
yashash m uhitini birgalikda, y a ’ni 
biosfera 
sifatida o'rganish 
davri.
Beshinchi davr 
- biosferad a inson ongini yetakchi o 'rin
egallashi bilan b o g ‘liq rav ishd a sh ak llan adigan noosferani 
o'rganish davri.
P o p u lyatsiy alar, tu rla r, biosenozlar, biogeotsenozlar va 
b io sfe ra k a b i tu s h u n c h a la r e k o lo e i* a * fe n in in ^ m a n h gj 
hisoblanadi. Shuning uchun ham к о ‘р|ййЙ1А6рв11у ekotfirgi^W
|
'/V Я
17 
** ,:Г'з ю лкл: 1
]

---

4 bo'lim ga b o iib o 'rganiladi: autekologiya, populyatsiyalar 
ekologiyasi, sinekologiya va biosfera.
a) autekologiya: «autos» yunoncha so‘z bo'lib, «tashqarida» 
degan m a’noni bildiradi. Ayrim turlarni boshqa organizm lar 
qam rovidan alohida olib ularning yashab turgan m uhit bilan 
o ‘zaro m u n o sab atlarin i, q an d ay m uhitga k o 'p ro q va uzviy 
moslashganligini o'rganadi.
b) populyatsiyalar ekologiyasi: «populyatsion» fransuzcha 
so‘z bo'lib, «aholi» degan m a ’noni bildiradi. Populyatsiyalar 
tuzilmasi va dinam ikasi, m a ’lum sharoitda turli organizm lar 
sonining o'zgarishi, biomassa dinamikasi sabablarini tekshiradi.
c) sinekologiya: «sin» yunoncha so‘z bo ‘Iib, «birgalikda» 
degan m a’noni bildirib, biosenozning tuzilishi va hossalarini, 
ayrim o ‘simlik va hayvonot turlarining o ‘zaro ham da ularning 
tashqi m uhit bilan m unosabatini o ‘rganadi.
d) ek o tiz im la rn i ta d q iq q ilish n ing riv ojlanishi biosfera 
(yunoncha, «bios» - hayot, «sfera» - shar) haqidagi t a ’lim otni 
vujudga keltirdi. Biosfera to ‘g‘risidagi to'liq m a’lumotga keyingi 
m avzularda alohida to'xtalish k o ‘zda tutilgan.
B a’zi bir chet el adabiyotlarida ekologiya sof biologik fanlar 
genetika, zoologiya, botanika va m ikrobiologiya kabi fanlar 
asosida o ‘rganiladi va 4 guruhga bo'linadi: a) global ekologiya, 
b) sinekologiya, c) demoekologiya va d) avtoekologiya.
G lobal ekologiya - ekosfera va biosferani, sinekologiya -
ek o tizim va ijtim o iy ek o lo g iy a n i, dem o ek o lo giy a - aholi 
ekologiyasini va avtoekologiya - organizm lar flziologiyasi, 
t o ‘q im a la r b io lo g iy a s i va m o le k u ly a r b io lo g iy a k a b i 
biologiyaning maxsus b o ‘limlarini o'rganadi (4-rasm).
Bugungi kunga kelib ekologiya so f biologik fanlar tizimidan 
chiqib, mazmuni kengayib bormoqda. Atrof-muhitga zamonaviy 
fan va texnika tara q q iy o tin in g t a ’siri n atijasid a ekologiya 
tushunchasi o ‘ta kengayib ketdi. Fanga «Inson ekologiyasi» 
degan atam a ham kirib keldi. Insonni tashqi muhitga m unosabati 
b o s h q a tirik o r g a n iz m la rd a n tu b d a n fa rq q ila d i. In so n
ekologiyasi yangi fan sifatida 1921-yilda am erikalik olim lar 
Borjes va Park tom onidan kiritildi. Dastlabki inson ekologiyasi 
tibbiy soha bo'lim i sifatida qaralib, keyinchalik uning ijtimoiy,

---

texnik, m a’muriy, iqtisodiy va huquqiy tomonlari ham o ‘rganildi. 
Inson ekologiyasi insonni atrof-m uhitga va aksincha, muhitning 
insonga t a ’sirini o ‘rg an a d i. In so n ekolog iyasini o 'rg a n is h
natijasida ijtimoiy ekologiya vujudga keldi. U nga birinchi bo ‘lib 
Raderik M ak Kenzil «Ijtimoiy ekologiya ijtimoiy fanlardan biri 
b o ‘lib, uning vazifasi inson bilan atrof-m uhit o'rtasidagi xususiy 
bog‘lanishlarini o ‘rganishdan iborat», deb ta ’rif bergan edi.
4-rasm . E k o lo g iy ag a d o ir fa n la m in g q u y id a n y u q o rig a m u ra k k a b la s h ib
b o rish ta rtib id a jo y la sh tirilish i (M a n b a : F .R a m a d u , 1998).
E kologiya faniga xos x u su siy a tla rd an biri bu ekologik 
m a sa la la rn i hal e tish g a fa n la ra ro y o n d a sh ish d ir. Y ohud, 
ekologiya tabiat va jam iyatni bilishning ilmiy, axloqiy, estetik, 
siy o siy , h u q u q iy va b o sh q a b ir q a to r j ih a tl a r i n i o 'z id a
m u ja s s a m la s h tirg a n . Bu hoi b ir q a to r ta b iiy (b io lo g iy a, 
geografiya, geologiya, kimyo, flzika, m atem atika) va ijtimoiy 
(falsafa, iqtisod, huquq, sotsiologiya, pedagogika) fanlarga oid 
bilim larni qam rab olgan o ‘ziga xos yangi y o ‘nalishni, y a ’ni 
ekologik yo'nalishni sintez qilishni taqozo etadi. H aqiqatan ham 
e k o lo g iy an in g hozirgi ta ra q q iy o ti a y n an shu y o ‘nalish da 
takom illashib borm oqda. Hozirgi zamon ekologiyasini alohida 
olingan tabiiy fan sifatidagina emas, balki tabiiy va ijtimoiy 
fanlarning xulosalariga tayanadigan fan sifatida olib qarash va 
talqin etish m aqsadga muvofiq b o‘ladi.

---

H o z ird a ekologiya fa q a t tirik o rg an iz m la r o ‘rta sid a g i 
m unosabatlarni yoki organizmlardan yuqori turuvchi tizimlarga 
xos qonuniyatlarni o'rganish bilan chegaralanib qolmay, tabiat 
bilan ja m iy a t o ‘rta sid a g i m u n o s a b a tla rn in g eng o p tim a l 
yechimlarini asoslab berishi zarur. Bu degan so‘z ekologiyaning 
ijtimoiy mavqei oshib borayotganligini k o ‘rsatadi. Yuqoridagi 
fikrlardan kelib chiqib, hozirgi zamon