Microsoft Word Insan huquqlari I kitab doc

93 
 
həm  də  ümumi  məfhumlardır.  Toplayıcı  məfhumlarda  bir  çox 
ümumi əlamətlər, ünsürlər toplanır).
78
 
 
Eyni  mənalı  məfhumlar  bunlardır:  məsələn,  Aristotel-
qədim  yunan  fəlsəfəsinin  Makedoniyalı  İsgəndəri,  Məntiq 
elminin  banisi.  M.F.  Axundov-XIX  əsr  Azərbaycan  xalqının 
materialist  filosofu.  Heydər  Əliyev-Azərbaycan  xalqının 
Ümummilli  Lideri.  İnsan  hüquqları  ilə  əlaqədar  olaraq,  eyni 
mənalı məfhumlar baxımından  demək olar:  hüquq - azadlıq 
və sərbəstliklər şəraitində insanların hərəkətlərini şərtləndirən 
əsas  kriteriya.  Hüquq  -insan  hərəkətlərini  normalara  salan 
əsas  tənzimləyici  vasitə.  Daha  bir  eyni  mənalı  məfhum  kimi 
qeyd  etsək  deyə  bilərik  ki,  hüquq  -insanların  vəzifələrini  və 
öhdəliklərini yaradan, insanların (tərəflərin)  leqal hərəkətlərinə 
haqq  qazandıran  əsas  kriteriyadır.    Burada  insan  hüquqlarının 
məzmunu  açılır.  (Qeyd:  hər  bir  məfhumun  iki  tərəfi  vardır: 
məzmun  və  həcm.  Məfhumların  məzmununu  açmaq  üçün 
tərifdən (məntiq əməliyyatı), həcmini açmaq üçün isə bölgüdən 
istifadə olunur).
79
 
 
İ
nsan  hüquqları  geniş  həcmli  məfhumdur.  Ayrı-ayrı 
kriteriyaların,  məsələn,  qadınların  hüquqları,  uşaqların 
hüquqları,  əlillərin  hüquqları    isə  onların  içərisində  dərk 
olunur.  Burada  tabeli  məfhum  vardır.  İnsan  hüquqlarının 
dialektik məzmunu onun tabel məzmununu yaradır.  
Həcmləri  nə  tamamilə,  nə  də  qismən  uyğun  gəlməyən 
məfhumlara  uyuşmayan  məfhumlar  deyilir.  Uyuşmayan 
məfhumların  üç  növü  vardır:  müştərək  tabeli  məfhumlar 
(koordinasiya  münasibətində  olan  məfhumlar);  2)  əks 
məfhumlar 
(kontrar); 
üçüncüsü, 
zidd 
(kontradiktor) 
məfhumlar.
80
  Çarpazlaşan məfhumlar mövcuddur. Məsələn, 
kommunist  və  mühəndis  məfhumları  mövcuddur.  Bunlar  ayrı-
                                                 
78
 M.M. İsrafilov. Məntiq: Dərs vəsaiti.-B.: Maarif, 1987.-333 səh.,  s. 68. 
79
 Yenə orada  s. 83. 
80
 Yenə orada. s. 76. 

---

94 
 
ayrı  məfhumlardır.  Bu  iki  məfhumun  kəsişməsində  mühəndis-
kommunist məfhumu yaranır.  
Ə
ks (kontrar) məfumlar belədir. Məsələn, sutka məfhumu 
vardır.  Bunun  içərisində  isə  gecə  və  gündüz  olan  əks 
məfhumlar  mövcuddur.  İnsan  hüquqları  ilə  bağlı  demək  olar:  
ə
rlə  arvadın  hüquqları  eynidir.  Bu  iki  hüquq  birləşməsi  nikah 
hüququnun  əsasını  yaradır.  Burada  tamamlama  vardır.  İnsan 
hüquqlarının bölgüsü də məhz əks məfhumlarla zəngindir.   
Zidd  (kontradiktor)  məfhumlar  belədir:  qara  və  ağ 
məfhumları.  Məsələn,  cinayətkarın  hərəkətləri  onun  özü  üçün 
haqdır. Lakin  onun cinayətin hüququnun (mənfi hüququn) əksi 
cəza hüququdur.   
Məfhumların 
ümumiləşdirilməsi 
prosesləri 
vardır.
 
Məsələn, insan hüquqları, qadın hüquqları, uşaq hüquqları, ailə 
hüquqları, 
məişət 
hüquqları, 
sosial 
hüquqlar 
və 
s. 
Ümumiləşdirmədə  fikir  geniş    məzmunlu  məfhumdan  az 
məfhumlu məzmuna doğru hərəkət edir.  
Məfhumlar  həm  məhdudlaşdırılır,  həm  də  genişləndirilir. 
Məntiq kitabı, kitab, dərs vəsaiti, vəsait, əşya və varlıq-burada 
genişləndirmə 
mövcuddur. 
Canlı, 
insan, 
kişi, 
uşaq, 
azərbaycanlı  və  s.  –burada  isə  məhdudlaşdırma  var.  İnsan 
hüquqlarında 
da 
biz 
belə 
genişləndirmənin 
və 
məhdudlaşdırılmanın  əsaslarını  görə  bilirik.  İnsan  hüquqları 
geniş  məfhumdur.  Onun  içərisində  əlillərin  hüquqları  isə 
məhdudlaşdırıcıdır.  
İ
nsan  hüquqları  anlayışının,  məfhumunun  nominal  (lat. 
Nomen-ad  deməkdir)    tərifi  var.  Nominal  təriflə  ya  sözün 
özünün  mənası  aydınlaşdırılır,  ya da  sözün mürəkkəb təsvirini 
qısaldılmış  formada  ifadə  edən  müəyyən  terminin  elmə  daxil 
edilməsi  göstərilir.
81
 
Nominal  təriflə  real  tərif  bir-birindən 
fərqlənir.  
 
                                                 
81
 M.M. İsrafilov. Məntiq: Dərs vəsaiti.-B.: Maarif, 1987.-333 səh.,  s. 89. 

---

95 
 
Hüquq məfhumunu bölmək olur:  
 
Cins və növə məxsusluq baxımından,   
-bütün insanların hüquqları; 
-kişilərin hüquqları; 
-qadınların hüquqları; 
-anaların hüquqları; 
-uşaqların hüquqları; 
-gənclərin hüquqları; 
-qocaların hüquqları 
Yaşayış məskəni baxımından 
-kəndlilərin hüquqları; 
-şəhər sakinlərinin hüquqları; 
-çətin  şəraiti  olan  dağ  yerlərində  və  digər  əlverişsiz 
coğrafi-iqlim  şəraitində,  eləcə  də  çətin  geosiyasi  vəziyyətlərdə 
sərhəd zonalarında yaşayan  şəxslərin hüquqları (bunlar həm də 
güzəştli hüquqlara aiddir) və s. 
Peşə fəaliyyəti baxımından 
-müəllimlərin hüquqları; 
-alimlərin hüquqları; 
-həkimlərin hüquqları; 
-hərbçilərin hüquqları və s. 
Güzəştli  təbəqə  və  himayəyə,  qayğıya    ehtiyacı  olmaq 
baxımından 
-uşaqların və körpələrin hüquqları; 
-valideynlərini itirmiş və kimsəsiz uşaqların hüquqları; 
-anaların, hamilə qadınların və dünyaya yeni uşaq gətirmiş 
anaların hüquqları; 
-müalicəyə  və  köməyə,  yardıma  xüsusi  ehtiyacı  olanların 
hüquqları; 
-əlillərin hüquqları; 
-qocaların hüquqları və s. 

---