R sayfullayeva, B. Mengliyev, G. Boqiyeva, M. Q urbo no va, Z. Yunuso va, M. Abuzalova

bo'lgan belgilari bilan boshqa shunday umumiylikdan farq qiladigan
kichik 
butunlik, 
ichki 
paradigmalardan 
tashkil 
topadi. 
Bu
tizimchalar unli va undosh fonemalar paradigmalari. Paradigma
a’zolarining umumiy belgisi ularning shu tizimni tashkil etishini
ta’minlasa, farqlovchi belgisi bu ichki pan digmaning yana kichik
bo'laklarga bo'linib ketishiga olib keladi. Jarangli undoshlar
paradigmasi, jarangsiz undoshlar paradigmasi kabi.
Unli fonemalar paradigmasi
Tilning ko'tarilish darajasi (yuqori, o'rta, quyi) va lablanish-
lablanmaslik — kuchli pozitsiyadagi unli fonemalarning asosiy,
sistema hosil qiluvchi belgisi. Unlilarning til gorizontal holatiga
ko'ra (old qator, o'rta qator va orqa qator) belgilari asosiy
hisoblanmaydi. Chunki bu belgilar ularga nutqiy yondosh tovush
ta’sirida o'zgarib turadi. Masalan, [q] undoshi bilan qo'shnichilik
munosabatida [a] unlisi til orqalik xossasiga ega bo'lsa, [fc] undoshi
qurshovida o'z holatini saqlaydi.
Unli 
fonemalarning 
asosiy 
belgilariga 
ko'ra 
tasnifi
quyidagicha (15-jadval):
15-jadval
Unli
fonemalar
Asosiy belgilari
Tilning ko'tarilish darajasi
Lablanish belgisi bor- 
yo'qligi
Yuqori
O'rta
Quyi
Lablangan
Lablan-
magan
l'l
+
+
[«]
*+
+
57

---

[0 ‘]
+
+
H
+
+
lei
+
+
la]
+
+
Jadvaldan ko'rinadiki, tilning ko'tarilish darajasiga k o'ra unli 
fonem alar uch pog'onali, lablanish belgisiga k o 'ra ikki pog'onali 
sistemani hosil qiladi.
Unli fonem a yaxlit tizimni tashkil etib, bu tizim h a m o 'z
navbatida tizimchalarga bo'linadi. [/] va [«] fonemalari «yuqori tor» 
belgisi 
ostida 
birlashib, 
bunday 
belgiga 
ega 
bo'lm agan 
fonem alardan ajraladi. Biroq [/] va [«] kichik paradigmasi a ’zolari 
farqlovchi belgilari ([/]-lablanmaganlik va [w]-lablanganlik belgilari) 
asosida o 'z mustaqiiliklarini saqlab qoladi va ziddiyatda turadi. 
[e]-
[o<\
tizimchasi « o 'rta keng» belgisiga k o'ra |7]- [ и] tizimchasidan 
ham , [e]-[o] tizim chasidan h am farqlanadi.
D em ak, unli fonem aning har biri ikki belgidan iborat:
[/]-yuqori, lablanm agan 
[w]-yuqori, lablangan 
[e]-o‘rta, lablanm agan 
[ o l - o ' r t a , lablangan 
[a]-quyi, lablanm agan 
[o]-quyi, lablangan.
Tilning ko'tarilish darajasi birlashtiruvchi belgi bo'lganda 
(m asalan, 
[/], 
[w] 
unlilari «torlik» belgisi ostida birlashadi) 
lablanganlik-lablanmaganlik 
farqlovchi 
belgi 
sanaladi: 
(/)- 
lablanm agan, [w]-lablangan. «Lablanganlik» birlashtiruvchi belgi 
bo'lganda, tilning ko'tarilish darajasi farqlovchi belgi sanaladi. 
Masalan, 
[/], 
[e\,
fa] 
unlilari 
«lablanmaganlik» 
u m um iy 
birlashtiruvchi belgisiga ega, biroq «yuqori» ([/]), «o'rta» ([e]), 
«quyi» ([a]) lik belgilari bu fonemalarning farqlovchi belgilari 
sanaladi.
M a 'lu m bo'ladiki, o'zbek tilida unli fonem alar bir belgi asosida 
uch (tor, o 'rta , 
keng) va ikki a ’zoli ziddiyatni (lablangan, 
lablanmagan), 
ikki 
belgi 
(«tilning 
ko'tarilish 
darajasi» 
va 
«lablanganlik-lablanmaganlik») asosida olti a ’zoli ziddiyatni hosil 
qiladi.