R sayfullayeva, B. Mengliyev, G. Boqiyeva, M. Q urbo no va, Z. Yunuso va, M. Abuzalova

1
6
-j
a
d
v
a
l
ь-
+
+
+
—
+
' +
+
+
+
+
в
 
ю
+
+
+
+
в
+
+
+
S
+
+
+
л
+
+
+
X
+
+
в"
+
+
+
+
Об
вс * +
+
<
00
+
+
+
<
*r
.м
+
+
+
л
w
+
+
+
+
+
'г,
о
(Л 
JS
+
+
+
tu
‘■ч
+
+
и л +
+
+
+
N
+
+
+
И
+
+
+
■о
+
+
+
-4-1
+
+
+
►
+
+
+
<м
+
+
+
X!
+
+
+
в .
+
+
+
bAoqs u o s
UBJBf gUBJBf
01JJ0J
njB.gJIS
PUV
Щ1
j n g
60

---

ja
d
va
ln
in
g
 
d
a
v
o
m
i
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
° л
m
П1
m
inbnqo 2,oa

---

N u tq d a lisoniy ziddiyatlar so'nishi m um kin.
F o n em an in g
asosiy 
korrelyativ 
belgilari 
farqlovchi 
belgi 
h isoblanadi. 
M asalan, 
[л] 
fonem asining 
jarangsizlik, 
[z] 
fonem asining jaranglilik belgisi farqlovchi belgidir.
U n d o sh fonem ada ham asosiy belgi farqlovchilik darajasida 
b o ‘lm asligi m um kin. M asalan, 
[m]
fonem asining jaranglilik belgisi 
farqlovchi belgi sanaladi. C hunki fonem a xuddi shu belgisi asosida 
boshqa fo n em a bilan ziddiyatli juftlik hosil qila olm aydi.
U n d o sh fon em alar artikulyafsion o ‘rniga k o ‘ra quyidagi b in ar 
ziddiyatli m unosabatlarga kirishadi:
a) «lab-lab - til oldi*»: 
\p]-[t]; [b]-[d\\ [m \-[n\\
[Л-M ; [v]-[z]; 
[f\-[sh]-,
[v ]-[fl; [v ]-M ;
b) «lab-lab - til o ‘rta»: 
\f\-\y\',
[v]-[y];
d) «lab-lab - til orqa»: [/?]-[£]; 
[b]-[k]\
[/H * ]; 
[v]-[g];
e) «lab-lab - b o ‘g ‘iz»: 
\f\-[h \\
[v]-[/z];
f) «til oldi - til orqa»: [/]-[&];[?]-[?]; 
[z]-[gY,
[«]-
[g l
H osil 
b o ‘lish 
usuliga 
k o ‘ra u ndosh 
fo nem alar quyidagi 
ziddiyatli m u n osabatda bo'ladi:
a) «portlovchi-sirg‘aluvchi»: [/?]-[/]; [6]-[v]; [r]-[s]; 
U b
[sA ] ; [ * ] - [ * ] .
A yrim fonem alar affrikat fonem alar bilan teng qiym atli 
ziddiyatda b o ‘ladi: U]-[«g], 
[d\-[dj).
Sirg‘aluvchi fonem alar h am affrikat fonem alar bilan teng 
qiym atli ziddiyat hosil qiladi: 
[sh]-[ch], \j]-[dj\.
Y an a quyidagi ziddiyatli juftliklar m avjud:
a) «portlovchi-shovqinli — burun sonanti»: [6]-[w] 
[d\-[n \
[g]-
[«];
b) «sirg'aluvchi — sonant»: [z]-[d; [/]- [/*];
d) «shovqinli so n an t-b u ru n sonant»: [/]-[«]; И -[ л ];
e) «yon so n an t-titro q sonant»: [/]-[r];
0 «titroq sonant -til o ‘rta sonant»: 
\f\-\y\.
Fonemaning variantlashuvi
F o n e m a va tovush m unosabati invariant-variant dialektikasini 
o ‘zida aks ettiradi. N u tq iy v ariantlanishda fo nem a tu rli-tu m a n
tovush sifatida yuzaga chiqadi va ularni shartli ravishda, m asalan, 
( b l) , (Ь2), (b3), (b4), (b5), (b6), ...(bn) tarzid a belgilash m um kin. 
N u tq d a
voqelangan 
barcha 
(b) 
larni 
b itta 
[^] 
fonem asiga 
birlashtirish da ularning u m u m iy xossalari «yig‘iladi». 
B u nd ay
62

---

um um iy xossa — fizik (akustik) va fiziologik (artikulyatsion) 
o'xshashlik. Turli talaffuz sharoitida bu um um iy belgi o'zgarishga 
uchrashi m um kin. Lekin bu o'zgarish m iqdor o'zgarishi darajasida 
b o'lib, sifat o'zgarishi bosqichiga etm aydi. Aks holda, u boshqa 
fonem aning variantiga aylanib ketgan b o 'lu r edi. M asalan, 
[a]
fonem asi «quyi keng» va «lablanm agan»lik m ohiyatiga ega. Shu 
boisdan u nutqiy voqelanganda, qanchalik o'zgarishga uchram asin, 
baribir, tovush bu fonem aning varianti hisoblanishi uchun m azkur 
m ohiyat chegarasidan chiqm asligi lozim .