a) hosil bo'lish o ‘rniga ko'ra;
b) hosil bo'lish usuliga ko'ra;
d) ovoz va shovqin ishtirokiga ko'ra.
Hozirgi o'z bek tilida 24 ta undosh fonema bo'lib,
ularni
yuqorida sanab o'tilgan belgilari bilan quyidagicha ko'rsatish
mumkin: (2-jadvalga qarang).
Boshqa sath birliklarida bo'lgani kabi, fonemalarning asosiy
belgilari
korrelyativ
va
korrelyativ
bo'lmaganlarga
ajraladi.
Ziddiyatda
turgan fonemaning birida bor, am m o ikkinchisida
mavjud bo'lm agan belgi —
korrelyativ belgi.
Masalan, [b]-[p]
zidlanishda jarangli-jarangsizlik korrelyativ belgidir.
A m m o til oldi
va portlovchilik belgisi har ikkala fonema uchun ham xos
bo'lganligi
sababli
korrelyativ
bo'lm agan
belgi
deyiladi.
Shuningdek, [h] undoshda jarangsizlik belgisi mavjud.
A m m o shu
belgi asosida uni boshqa fonema bilan zid qo'yib bo'lmaydi.
C hunki
[p]
fonemasining jarangli jufti
[b]
fonemasi.
[h]
fonemasining esa jarangli jufti o'zbek tili
fonologik tizimida mavjud
emas.
O 'zbek tilidagi 8 ta fonema uchun «jarangli-jarangsizlik»
korrelyativ belgi hisoblanadi:
[b\-[p],
M - M ,
[k]-[g],
Ы - М
[j]-[ch],
[/HsA], f e H t f l , [v]-l/l
«Jarangli-jarangsizlik» belgisi asosida
korrelyativ munosabatga
kirishmaydigan
fonemalarning
jarangli
yoki
jarangsiz
jufti
bo'lmaydi. Masalan: [j], [/], [m], |>],
[x], [h\,
[«], [r],
[ng\.
U ndosh
fonem alar tizimini jadvalda
quyidagicha
berish
m um kin (16-jadval):
59
