Xalqaro tadqiqotlarni amalga oshirish milliy markazi
Yüklə 22,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Matn turlari
Matnning turi uning maqsadi va ichki tuzilishi bilan bog‘liq. Asosiy matn turlariga tasvirlovchi matnlar, hikoyaviy matnlar, ifodalovchi matnlar, isbotlovchi 6-shakl. Matn turlarining tasniflanishi Fazodagi jismlarning xususiyatiga oid bo‘lgan ma’lumotlarni o‘zida jamlagan matnlar tasvirlovchi matnlar deyiladi. Bunday matnlar odatda nima? so‘rog‘iga javob beradi. Tasvirlovchi matnlar turli shakllarda bo‘lishi mumkin. Impressionistik tasvirlovchi matnlar fazodagi yo‘nalishlar, sifatlar va munosabatlarning subyektiv tasvirlarini ifodalaydi. Boshqa tomondan esa, texnik tasvirlovchi matnlar fazodgi obyektiv kuzatuvlardan iborat bo‘ladi. Texnik tasvirlovchi matnlarda ko‘p hollarda diagramma va tasvirlar kabi kichik hajmli formatlardan foydalaniladi. Tasvirlovchi matn turiga oid jismlarga misol qilib, sayohatnoma, geografik xaritadagi yoki kundalikda biror muayyan joyni tasvirlanishi, onlayn parvoz jadvali, texnik ko‘rsatmalar kitobida biror vazifa yoki jarayonning tasvirlanishi va biror xususiyatning tasvirlanishini olishimiz mumkin. Hikoyaviy matnlarda berilgan ma’lumotlar vaqt nuqtai nazardan jimslarning xususiyatlariga ishora qiladi. Hikoyaviy matnlar odatda q achon?, qay ketma- ketlikda? va nima uchun? savollariga javob beradi. Hikoyaviy matnlar ham turli shaklda bo‘ladi. Hikoyaviy matnlarda harakatlar va voqealar subyektiv nuqtai nazardan kelib chiqib sharxlanadi. Sharxlarda voqea-hodisalar va harakatlar obyektiv nuqtai nazardan kelib chiqib sharxlanib, biri boshqasi orqali tekshiriladi. Informatsion materiallar o‘quvchilarga sodir bo‘lgan yoki bo‘layotgan voqea- hodisalar haqida mustaqil fikr-mulohaza yuritishga undaydi. Hikoyaviy matnlarga misol qilib, asarlar, qisqa hikoyalar, pyesalar, tarjimai xollar, hajviy komikslar va voqea-hodisalar sharxi kabilarni olish mumkin. Ifodalovchi matnlarda murakkab yoki aqliy tushunchalar yoki murakkab tushunchalar yoki aqliy modellar tahlil qilinishi mumkin bo‘lgan elementlar kabi ma’lumotlar taqdim etiladi. Bunday matnlarda turli elementlar bir- biri bilan o‘zaro qanday munosabatga kirishishi va mazmunan bir butunlik yoki yakdillikni hosil qilishi tushuntiriladi va qayday qilib? so‘rog‘iga javob bo‘ladi. Ifodalovchi matnlar ham turli shakllarda bo‘lishi mumkin. Ifodalovchi xarakterda yozilgan insholarda tushunchalar, aqliy tushunchalar yoki tajribalar subyektiv nuqtai nazardan izohlanadi. Ifodalovchi matnlar aqliy tushunchalarga oid terminlar yoki nomlar bilan bog‘liq bo‘lib, ularning ma’nolarini shu tarzda tushuniladi. Sharxlash jarayonida biror tushuncha so‘z yoki termin bilan qanday bog‘liqligi tushuntiriladi. Bunda, o‘sha tushuncha tarkibi alohida qismlarga 50 ajratilib, anglashiladigan va o‘sha qismlar orasidagi munosabatlar ajratib tahlil qilinadigan bir butunlik yoki yaxlitlik sifatida qaraladi. Xulosalarda asliyat matnidan qisqaroq shakldagi matnlar tushuntiriladi va izohlanadi. Protokollarda esa yig‘ilish yoki taqdimotlar natijasi ko‘rib chiqiladi. Matn tahlilida bir yoki bir necha matnlar muhokama etilgan mavhum tushunchalar tushuntiriladi. Ifodaviy matn turiga misol qilib ilmiy maqolalar, (masalan, yurak kabi) biror biologik organning qanday ishlashini ko‘rsatib beradigan diagrammalar, aholi sonini ko‘rsatuvchi grafalar, onlayn ensiklopediyalardagi konseptual xaritalar va kiritmalarni olish mumkin. Isbotlovchi xususiyatli matnlar tushunchalar yoki farazlar orasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatadi. Isbotlovchi xususiyatli matnlar nima uchun? so‘rog‘iga javob bo‘ladi. Isbotlovchi xususiyatli matnlarning muhim qo‘shimcha turlariga so‘zlovchi tomonidan bildirilgan fikr-mulohaza va uning dunyqarashini ko‘rsatishga va fikrlashga undovchi matnlar kiradi. Izohlarga hodisalar, fikr- mulohazalarning alohida tizimini tashkil etuvchi jismlar va tushunchalar, qadr-qimmat va ishonch kabi tushunchalar bilan bog‘liq bo‘ladi. Ilmiy nuqtai nazardan isbotlovchi matnlarda farazlari to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri bo‘lgan bilim va tafakkurga oid hdoisalar, jismlar va g‘oyalar o‘rganiladi. Bularga misol qilib, noshirga yozilgan xatlar, reklama e’lonlari, onlayn forumdagi postlar va kitoblar yoki kinofilmlarga berilgan elektron taqrizlarni olish mumkin. Ko‘rsatma beruvchi matnlarda, shuningdek, bularni yo‘l-yo‘riq yoki dasturiy matnlar deb ham atashadi, nima qilishni ko‘rsatuvchi ko‘rsatmalar beriladi. Ko‘rsatmalar topshiriqni bajarish bo‘yicha berilgan yo‘riqnoma hisoblanadi. Qoidalar, nizomlar va qarorlar ma’lum hatti-harakatlarni belgilab beradi. Bularga, retseptlar, birinchi tibbiy yodam ko‘rsatish bo‘yicha yo‘riqnomalar va raqamli dasturiy ma’lumotlarni boshqarish bo‘yicha ko‘rsatmalarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. Kelishuv xususiyatli matnlar o‘rtoqlar bilan uchrashish yoki yig‘ilishlarni tashkillashtirish va qilinishi kerak bo‘lgan narsalarni so‘rash kabi ma’lum maqsadga erishishga qaratilgan matnlarga aytiladi. Elektron kommunikatsiya vositalari foydalanishga joriy etilmasdan avval ayrim turdagi xatlarning tarkibi va amalga oshiriladigan telefon qo‘ng‘iroqlarining asosiy maqsadi kelishuv asosida bajarilar edi. Hozirgacha PISA qamrov doirasida qo‘llanilib kelayotgan Uirlich tasnifida (1976[92]) kelishuv xususiyatli matnlarni qamrab olinmagan edi. PISA tadqiqotlarida qo‘llaniladigan “kelishuv” termini matnlar mazmunini aniqlashning umumiy jarayonini tasvirlamasdan, shu yerda aytib o‘tilgan maqsadlarda yozilgan matn turini tasvirlaydi. Kelishuv xususiyatli matnlar odatda xususiyatiga ko‘ra shaxsiy bo‘lib, bu ularni nima sababdan boshqa matn turiga 51 kiritilmasligini tushuntirirshga yordam beradi. Masalan, bunday turdagi matn odatda veb sahifalarida uchramaydi (Santini, 2006[93]). Shaxsiy multoq vositasi sifatida elektron yozishmalar, matnli habarlar, bloglar va ijtimoiy tarmoqlarning keng foydalanishi bilan kelishuv xususiyatli matnlar endilikda o‘qish uchun mo‘ljallangan matnlar turi sifatida ahamiyatlidir. Kelishuvga oid matnlar odatda kelishuv borasida qo‘llaniladigan shaxsiy bilim va tushunchalarga asoslanadi. Bularga kundalik elektron yozishmalar, biror narsani so‘rash yoki rejalashtirish maqsadida o‘rtoqlar yoki hamkasblar o‘rtasida almashinadigan matnli habarlar misol bo‘lishi mumkin. Hikoyaviy matnlar ko‘pgina milliy va xalqaro baholash dasturlarida muhim o‘rin tutadi. Bunday turdagi ayrim matnlar insonlarning olam borasidagi tasavvurlari, fikrlarini ifoda qilib, ular faktlarga yoki hujjatlarga asoslangan bo‘ladi. To‘qima va hayoliy tasavvurlar dunyoga ma’joziy ko‘z bilan qarash, uni qanday bo‘lishi mumkinligi yoki qanday ko‘rinishda bo‘lishi mumkinligi haqidagi tasavvurlarni aks ettiradi. O‘quvchilarning o‘qish savodxonligini baholashga qaratilgan boshqa keng miqyosli tadqiqotlarda (masalan, Ta’limdagi Yutuqlarni Milliy Baholash Dasturi (NAEP), O‘qish savodxonligini Tadqiq Etishda Ta’limdagi Yutuqlarni Baholovchi Xalqaro Assosiatsiyasi (IEARLS) va Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining matnni o‘qib tushunish darajasini baholash xalqaro dasturi (PIRLS)) matnlarning asosiy tasnifi to‘qima yoki badiiy matnlar va hujjatli matnlarga ajratiladi. Mualliflar badiiy asarlarni yozishda faktlarga asoslangan matnlarga xos format va strukturadan foydalanishi tufayli bunday farqlanish o‘rtasidagi chegara noaniqlashib bormoqda. PISA o‘quvchilarning o‘qish savodxonligini baholash bo‘yicha xalqaro dasturida ham faktlarga asoslangan ham badiiy matnlar va aniq u yoki bu turga kirmaydigan matnlardan foydalanishi mumkin. Shunday bo‘lsada, PISA tadqiqotlarida o‘quvchilarning faktlarga asoslangan va badiiy matnlarga oid bilimlari orasidagi farqni baholashni maqsad qilmaydi. PISA tadqiqotlarida to‘qima va badiiy matnlar hikoyaviy matnlar sifatida tasniflanadi. xususiyatli matnlar, ko‘rsatma beruvchi va kelishuvga oid matnlar (Meyer va Rays, 1984[91]). Turli matn turiga xos xususiyatga ega real hayotiy matnlarni tasniflash odatda qiyinlik tug‘diradi. Misol uchun, o‘quv darsligining biror bo‘limi ayrim ta’riflardan (ifodalovchi), muammoni yechishga qaratilgan ko‘rsatmalardan (ko‘rsatma beruvchi), yechim topishning qisqacha bayonidan (hikoyaviy) va yechim bilan bog‘liq ayrim jismlarning tasviridan (tasvirlovchi) iborat bo‘lishi mumkin. Bunda, PISA kabi baholash dasturida o‘quvchilarga o‘qish savodxonligi bo‘yicha har xil turga oid matnlar berilishini ta’minlash maqsadida matnlarni ularning ajralib turuvchi o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, biror tur bo‘yicha tasniflash 52 foydadan xoli bo‘lmaydi. PISA 2018 tadqiqotlarida beriladigan matnlarning muayyan turga oidligi Verlichning (1976[92]) ishlari asosida tasniflangan bo‘lib, bu haqda 6-shaklda batafsil yoritiladi. Yana shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, qator matnlar bir paytni o‘zida bir necha turga ajratilib, tasniflanadi. Yüklə 22,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|