Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universitetining pedagogika instituti

SINTAKTIK BIRLIK
Sintaksisning oʻrganish obyekti boʻlgan 
birlik, ya’ni soʻz birikmasi (
q.
) va gap (
q.
). 
SINTAGM
A (
yun.
sintagma – birlashgan narsa) Nutqning mazmun 
va ritmo-melodik jihatdan bir butunlikni tashkil etuvchi semantik-
sintaktik birligi. Sintagma bir yoki undan ortiq soʻzdan iborat boʻlishi, 
hatto gapga teng boʻlishi mumkin: 
Jamoamiz/paxta planini/ mud-
datidan ilgari/ oshirib bajaradi. 
SINTAKSIS
(yun. syntaxis – tuzish). 1. Grammatikaning oʻzaro 
bogʻlanishli nutq qurilishini oʻrganuvchi boʻlimi. Bu boʻlim ikki 

---

178 
asosiy qismdan iborat: 1) soʻz birikmalari haqida ta’limot qismi (soʻz 
birikmalari sintaksisi); 2) gap qaqida ga’limot qismi (gap sintaksisi). 
SOʻZ BIRIKMASI
Bir-biri bilan tobelanish asosida birikkan, 
ma’no va grammatik jihatdan oʻzaro bogʻlangan, yaxlit, biroq qism-
larga ajraladigan tushunchani ifodalovchi ikki yoki undan ortiq soʻzlar 
bogʻlanmasi: 
baland bino, qushning qanoti, uzum yemoq, ketmon 
bilan agʻdarmoq
kabi.
SOʻROQ GAP
Biror noma’lum narsa-hodisani bilish uchun 
murojaatni ifodalovchi, soʻroq mazmunli gap: 
Anovi qor odamni 
sizlar yasadilaringmi?
(O. Husanov)
Rafiq, nayni kim chaldi?
(Oybek) Asosiy xususiyatiga (vazifasiga) koʻra soʻroq gap ikki turga 
boʻlinadi: 1) javob talab qiladigan soʻroq gap yoki sof soʻroq gap, 2) 
javob talab qilmaydigan soʻroq gap yoki ritorik soʻroq gap.
TEKST 
(
lot.
tekstus – bogʻlanish, qoʻshilish) – 
q.
Matn. 
TEMA
(
yun.
tema – asos boʻlgan narsa) Gapning aktual 
boʻlinishida ma’lum (tanish) boʻlgan narsani ifodalovchi, yangi 
narsani ifodalashga oʻtish uchun asos xizmatini qiluvchi qism: