tarbiyaviy ahamiyati shundaki, u insonning dunyoqarashini kengaytiradi va
psixikasini rivojlantiradi. Ya'ni barcha ruhiy jarayonlar muloqot orqali shakllanadi.
Jamoa muhitini shakllantirishda ikkinchi yo'nalish jamoa a'zolarining ruhiy
madaniyatini shakllantirishdir. Shu maqsadda o'quvchilarga ularning insoniy
muloqot, inson shaxsi, bir-birini baholash xususiyatlari («men va boshqalar», «men
boshqalarning ko'zi bilan») to'g'risidagi mulohazalarini rag'batlantiruvchi axborotni
berish zarur.
Uni insholar, suhbatlar, treninglar orqali uyushtirish mumkin. Maxsus
mashqlar orqali muloqot usullariga o'rgatish-shular jumlasidan. Ruhiy madaniyatga
o'rgatishni o'smirlik yoshidan boshlash muhim, chunki o'z shaxsi haqidagi
axborotga qat'iy ehtiyoj xuddi shu davrda vujudga keladi. O'smirlikda o'zining
«Men»i xususida ziddiyatli kechinmalar boshlanadi. O'z
ruhiy holati haqida xayol
surish kuchaygan, muloqot juda ahamiyatli va g'oyat tanlab o'tkaziladigan yoshda
inson shaxsi, shaxslararo muloqot to'g'risidagi axborot zarurdir.
N.P. Anikeyeva fikricha, boshqa odamlar bilan muloqotda har bir shaxs
muayyan ijtimoiy rolni egallaydi. Rollar shaxsning tabiatini toiaroq ochib berishi
yoki uni niqoblashi mumkin. Lekin pozitsiya — rollarni tanlash albatta insonning
o'z mohiyatiga,
uning kuchiga, zaifligiga, salohiyat darajasiga, o'z-o'zini tanqid qila
olishiga, xulq-atvorining puxtaligiga, o'zini chetdan ko'ra bilish qobiliyatiga bog'liq
bo'ladi. (Jamoada ruhiy muhit.)
Ba'zan muloqotdagi muvaffaqiyatsizliklar
yoshlarni benuqsonroq,
himoyalanganroq bo'lish uchun o'zidagi eng yaxshi xislatni yashirishga, buzishga
majbur etadi. Erta o'smirlik paytida yigit va qizlar yakkalik holatini boshdan
kechiradi. Ular his-tuyg'ularini hech kimga aytishmaydi. O'zi haqidagi va atrofdagi
kishilar haqidagi axborot — muloqot usullarini va mazmunli muloqotni tashkil
etishga intilishni belgilab beradi. Buning uchun ruhiy tusdagi muayyan
ma'lumotlarga ega bo'lish kerak. Har bir kishiga xos bo'lgan
ruhiy xususiyatlar
asab tizimi turi bilan belgilanadi va avvalo temperamentda: ta'sir ko'rsatish
sur'atida, tabiiy signallarda (ovoz, yorug'lik, rang, hid, haroratning o'zgarishi),
ijtimoiy signallarda (so'z, voqea, o'ta sezgirlikda, emotsional ko'zg'aluvchanlik,
tashvishlilik darajasi, ekstraversiya, introversiya) namoyon bo'ladi. Ekstroversiya
bilan introversiya kishining ruhiy tavsifi sifatida muloqot sohasida yorqin
namoyon bo'ladi. Ekstroversiya — individning tashqi dunyoga, introversiya —
ichki dunyoga nisbatan qarashidir. Asab faoliyatining kuchli tipi bilan bog'liq
ekstroversiya xususiyatlari ustun bo'lgan kishilar ancha kirishimli, aloqalar,
tanishishlar borasida erkin muomalaga moyil bo'ladilar. Ular ishtiyoq bilan yangi
tanishlar orttiradilar, shovqin-suronli davralarni yoqtiradilar. Introvertlar — bu
asab faoliyatining zaif tipiga mansub kishilardir. Ular o'z ichki dunyolariga
berilishga, kechinmalarga moyil. Atrofdagilardan ko'p tashvishlanadilar, ular
yaqinlarning tor doirasini ma'qul ko'radilar. «Ekstroversiya-introversiya» o'qining
o'rtalarida joylashgan kishilar psixologiyada sentrovertlar degan nomni olgan. Ular
me'yorida kirishimli, me'yorida yolg'izlikka moyildirlar.
Nutq bilan ishlash orqali ham muloqotga o'rgatish mumkin. Masalan, ovozni
baland chiqarib she'r o'qish, hikoyani so'zlab berish kabi treninglar ham
muloqotning shakllanishiga yordam beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni o'yin
faoliyati davomida muloqotga o'rgatish oson kechadi.
Muloqotga o'rgatishda o'yin va noo'yin shakllarini qo'shib olib borishning
ahamiyati katta:
1.
Darsga norasmiy muloqot elementlarini kiritish. Ayni paylda didaktik
o'yinlardan foydalanish. Ularda muloqot tashkilotchisi rolini muallim emas,
o'quvchilardan biri bajarishi.
2.
E'tiborni javobning ijobiy jihatlariga qaratish. O'quvchilar o'rtoqlarining
javoblarini xolisona baholashga maxsus o'rgatiladi, ayni paytda
eng kichik tafsilot,
detallargacha e'tiborni qaratib, o'rtoqlarining javoblaridagi eng muvaffaqiyatli
jihatlarini ajratib ko'rsatishni o'rganish. Kamchiliklarni qanday qilib yo'qotish
haqida bahslashish, kamchilikni bitta o'quvchining o'ziga aytish orqali ta'sir qilish.
3.
Insonlar o'rtasidagi ijtimoiy munosabatlar Sharqda o'ziga xos xususiyatga ega.
Ushbu o'quv qo'llanma jamiyatning yangilanish davrida inson ma'naviyati va
ruhiyatida ro'y berayotgan o'zgarishlarning psixologik tabiatini anglashga yordam
beradi.
Yaratiladigan yangi qo'llanmalar oldiga o'quvchi yoshlarning ma'naviy
dunyosini boyitish, ularning ongiga milliy g'oya asoslarini singdirish,
vatanparvarlik hissini tarbiyalash, o'tmish va
buyuk kelajak haqida fikrlash, u bilan
faxrlanish hissi, yangicha tafakkur shakllanishi jarayonidagi ziddiyatlar va ularni
bartaraf etish muammolarini teran yoritish talab etiladi.
Dostları ilə paylaş: