F. I. Haydarov, N. I. Xalilova psixologiya fanlarini qitish metodikasi

Bahs usuli yoki quv bahslari evrestik suhbat kabi namoyon 
b ladi, t riro i maxsus dasturlashtirilgan erkin nazariy savoUarni 
muhokama qiladi, odatda, savol q yish bilan evrestik suhbatni 
boshlanishi kabi boshlanadi. Uni doimo bahsga aylanish — darsdagi 
me'yoriy holatdir. Psixologik nuqtayi nazardan qaraganda bahs qanday 
xususiyatga ega? 
Birinchidan, bahs — bu faoliyatning dialogik shakli b lib, turli 
fikrlar orasida boradigan shiddatii kurashni, suhbatni yuzaga 
keltirishdir. Fikrlar almashinuvi oddiy suhbatdagi kabi izchil va 
salmoqli ketmaydi, bahsda esa bir fikrni boshqasi uilan t qnashuvi bir 
muncha asabiy k rinishga ega. Bahsni alohidaligi shundaki, 
bahslashuvlarning fikri bu bahslashayotganlarni faol fikrlashlarini 
yuzaga keltiruvchi yoki fikrni dalil bilan isbotlashdir. 
Ikkinchidan psixologik jihatdan shunisi qiziqki, ayni fikrlar 
t qnashuvi baxsni yuzaga keltiradi, u esa baxsga olib keluvchi turli xil 
fikrlarni tu ilishidir. Bahs va fikrlashni - faoliyatdagi sababli 
bo lanish deb tushunishadi, bunday yondashuv L.S.Vigotskiy 
tomonidan ilgari surilgan, lekin nutq faoliyatini tekshirganlarida bunga 
t xtalib tmaganlar, ayniqsa, muammoli bahsdagi fikrlash va diologni 
zaro bo liqligini analiz qilmaganlar. 
Odatda, fikrlash orqali bahsda e'tirozchini gapiga javob tu iladi, 
shuning uchun turli fikrlar bahsni yuzaga keltiradi, deb taxmin 
qilinadi. Natijada, esa vaziat mutlaqo aksincha: bahs munozara fikrni 
tu diradi fikrlashni faollashtiradi, quv bahslari esa ustiga ustak quv 
materialini fikrlash mahsuli sifatida anglab zlashtirishni ta'minlaydi. 
Bunday psixologik alohidalik bahslashuv va fikrlashni zaro bo liqligi 
A.K.Markov izlanishlarida k rsatilgan. 
Munozarani vaziyatga aloqadorligi mulohaza qilishni faollashtiradi, 
ularni dalillar tizimiga aylantiradi. Afsuski, psixologning bunday 
xulosasi natijasida bu usuli na maktab, na pedagogika — psixologiya 
47 

---

oliy quv yurtlari amaliyotida keng doirada q llanilish imkoniyatini 
bermayapti. 
Bahs usuli darslarning guruhiy shaklida amaliy mash ulotlarda 
yoki laboratoriya mash ulotlarida, talabalar gapirish imkoniyati 
b lgan darslarda foydalaniladi. Ba'zan ma'ruzada ham foydalaniladi, 
unda ma'ruzachi mavzuga oid savollar bilan auditoriyaga murojaat 
qilishi orqali yuzaga keladi. Bahsni ma'ruza darslarida t la q llab 
b lmaydi, lekin auditoriyadan savollarga javoblarni tezlik bilan javob 
oladigan natijasida, ulardan mazkur muammoga fikr bildirish orqali 
q llash mumkin. Endi bu munozarali savolga javob berish, jamoaviy 
fikrlash va ma'ruzachini xulosasini tinglash psixologik muhitni 
yaratadi. Turli xil dars shakllarida bir necha munozarali savollarni 
q yishni namuna sifatida k rsatamiz. Dastlab ma'ruzada q llanilgan 
munozarali savoldan boshlaymiz. Ma'ruzachi tashkiliy qismda nazariy 
faoliyatga ba ishlangan savolni talabalar oldiga q yadi. «Biz hozirgina 
faoliyatni mavjudotni rab turgan borliq bilan z ehtiyojlarini 
qondirish uchun qiiadigan hamkorligi ekanligini aniqladik. Bunday 
faktlar faoliyatni turli xilligi hisoblanadi: nafaqax r sayr vaqtida 
oyoqlariga dam berish uchun rindiqqa tirdi; chumoli z iniga 
lgan pashshani olib ketayapti; tuyaqush kallasini q yniga tiqib olib 
nafas olayapti; talaba «faoliyat» tushunchasini rganayapti, 
vaholangki, unga nima b lganda ham quruq yodlash emas, aksincha, 
tushunib esda olib qolish kerakligini ogohlantirishgandi; quvchi 
adabiyot darsida uyga yodlash uchun berilgan she'rni rganyapti; 
q mondon z q shiniga qanday harakat qilish kerakligini aytish 
uchun; raqibini hammasini kutayapti; ular kutish vaqtida biror bir 
faoliyat bilan band deb b ladimi? Ana shu hamma vaziyat haqida kim 
nima ylayotganini darrov aytishingizni s rayman». Keyin qituvchi 
aytgan subyektlarini harakatini ketma-ketlikda tkaza boshladi 
(«nafaqax r», «chumoli», «tuyaqush», «talaba», « quvchi», 
«q mondon») talabalar esa «ha» yoki «y q» deb javob berdilar. 
Barcha «faoliyat» tushunchasini ham ancha tushuntirish talab etishini 
va bu mavzuga boshqa darslarda yana t xtalish lozimligiga amin 
b ladilar, lekin bu yetarli b lib, ma'ruzachi maqsadga erishadi. U 
t?!abalarni faoliyat tushunchasini psixologik asosini faqat lu aviy 
ma'nosini yodlab olish emas, balki jiddiy hayotiy vaziyatlarda tahlil 
qilinadigan ish ekanligiga ishontirdi. 
Seminar mash ulotida: talaba mavzu rejasida k rsatilgan «Vaqtni 
idrok qilish* b yicha tajriba tkazib referat bilan chiqish qildi, 
psixolog D.B.Elkonin tkazgan izlanishlar, vaqtning qadriga yetish 
b yicha turli vaziyatlarda insonlarning vaqtni idrok etishi b yicha 
ma'lumotlarni berdi. qituvchi guruh oldiga savol q yadi: «Bu 
ma'lumotlarni qituvchi amaliy ishlarda qanday q llashi lozim?». 
48 

---

• quvchilarning vaqtni subyektiv baholashga hukm qilishi, darslar 
qiziqarlimi yoki zerikarlimi?» deb tavsif qilishi mumkinmi? Aytgancha, 
talaba «R» bayon etganlari qancha davom etdi? Birinchidan talaba R. 
bayon qilganlariga qiziqish uy otib, haqiqiy vaqtni kichraytirib baho 
berishdi. 
Ikkinchidan, birdaniga bir qancha talaba psixologlar tomonidan 
ochilgan qonuniyatlarni q llash imkoniyati fikrni asoslashga yordam 
beradi. Tadqiqot sifatida quyidagi ish amalga oshirildi ya'ni maktab 
quvchilariga darslar qiziqarlimi yoki y qmi, qaysi darslarda (qaysi 
fan qituvchisi)dagi zerikarli yoki aksincha qiziqarli va h.k., ularni 
qanday baholash mumkin? Lekin baholash keraklimi, foydalimi 
degan savoilar borasida bahslashdilar. Buni qanday rganish mumkin? 
Kimgadir matematikada tirish qiziqarli b lmasa, kimgadir kim bilan 
hech narsa qilish yoqmaydi ba'zi qituvchilar darslarni doim qiziqarli 
. jddifer. Balki ichimizdan kinidir z JMji^f*, qiziqish uy ota 
ofmasligini sezib qolar? Barchada shu va shuiiga xshash fikrtar 
savollarga qiziqish uy otayotganini bilishimiz mumkin, lekin bahs 
endi boshqa mavzu b yicha ketyapti: idrokni bilish jarayonlaridan biri 
ekanligi haqida emas, darslar qiziqarli yoki zerikarliligi haqida. Albatta, 
tashxisni aniqligi bilan bo liq emas. Kundalik hayotda turli xil 
vaziyatlarga duch kelamiz va z imkoniyatlaringizdan kelib chiqib, 
ularni qib rganamiz (kuzatib) tashxis q yamiz yoki psixiatrga 
maslahatga boramiz, bu kitobdan qishdan k ra yaxshiroqdir. Bularni 
hammasini amaliyotchi psixolog rganishi lozim. Hozir z 
ta'riflaringizni qib eshittirish orqali biz bir-birimizdagi mavjud 
bilimlarimizni almashamiz. 
Darslarda ularni k rib chiqib, biz s z mantiqiy tafakkurimizni 
stiramiz, psixologik kuzatuvchanlikni tarkib toptiramiz. 
Laboratoriya mash ulotida: qituvchi matematika fakulteti 
talabalariga «Tafakkur» mavzusi b yicha, mantiqiy tafakkurni 
baholash uchun matematik materialda bir necha test berdi. Mana 
ulardan ba'zilari: « isht o irligi 500 g va unga yarimta isht 
q shiladi. Umumiy o irlik qancha? 3 kg teng baliqni oichagandan 
s ng kesib dumi tomonini sizga berishdi. Boshqa (bosh) k rinishidan 
kichikroq tomoni kimgadir tegdi. Baliqning o irligi qancha edi? Agar 
baliqning dumi 4 kg boisa, boshi ham 4 kg boisa, tanasi dumi, bosh 
qismining o irligiga teng boisa, unda baliqning o irligi qancha?» 
talabalar matematik bu vazifani yecha oladilarmi? Buni biz hozir 
muhokama qilmaymiz (zero, hech kim birdaniga yechimini topa 
olmaydi). Bu yerda bizni tafakkur sifatlarining tasnifi haqidagi fikr 
qiziqtiradi. qituvchi tomonidan q yilgan munozarali savol 
quyidagicha: «Har 3 ta vazifani tez yechishga imkon beradigan, 
tafakkurlashning umumiy usulini toping va vazifaning har birini tez hal 
49 

---