F. I. Haydarov, N. I. Xalilova psixologiya fanlarini qitish metodikasi

*A$fij mima» usuii oliy quv yurdari amahyotida qitish usuli 
sifatida q Uashga tugurgani y q, bu usul boshqaruv tizuni, 
shuningdek, Omiy iylaiikMar narijasida kefib chiqqan. U ayniqsa, 
iqtisodry boshqaruv fiiofiyati, menejmentda keng q Uaniladi. 
qitishga bo fiq b Imagan hokla aqfiy hujum usulining mazmuni 
mohryati nimada? MiitaxasasJarmng fikricha, muammoning javobini 
qidirishda bevosita nriyaga kelgan fikrlar, taxminlar tasodifiy 
xshatishlar, sbuningdek, birdan kefib chiqadigan, mavjud kerak va 
nokerak bo lanishlarni asoslab berishlarini z ichiga oladi. Keyin 
diktofonga yozib olingan tasodifiy junua, fikrlarni diqqat bflan tahlil 
qflish y fi ayniqsa qiziqarli ya'ni aqfiy hujum usufiga yaqin b lganlari 
ajratib ofinadi va keyinchahk chuqurroq savol quyilib, muhokama 
qilish uchun foydalaniladL Aqliy hujumning ziga xos oltin qoidasi 
mavjud b fib — isfatirokchflar suhbati davomida aytishganlaridan 
hech biriga shubha qilmarfik, aksincha har qanday fikrai bildirishda 
t la erkinfik yaratib berish lozim. Bunday psixologik erkinlik zini 
xotiriam tntishga ^uruh fikridan» uyalmaslikka omadsiz luqma 
tashlaaih bflan zuri n aysiz holaiga q yishdan q rqmaslikka 
imkon beradL Bunday holatda (ayniqsa, ishtirokchnar bunga 
moslashganda) ko'cnirishi t n b lgan, hech nimaga yaramaydigan 
(ayni damda muammoni yechisfa uchun) ahmoqona, kutilmagan, lekin 
zarur b lgan, haqiqatdan intcnsiv fikrlar yuzaga keladL Ana shuning 
uchun ham aqfiy hujum uyusfatirfladL Lekin bu, menejment va ilmiy 
izlanishlarda t ri yechunni izlash uchun q Uanfladi. Bu usulni ofiy 
quv yurtlarida qanday q Uasfa nunnlrin? Aytish lozimki, 
imkoniyatlar diapozoni psixologiya qjtishda q Uash uchun yetarfi 
emas. Lekin aqfiy hujum usufi qaysidir muammo yechimining 
qiyinchiliklarini tushuntirish maqsadida q uash mumkin. Masalan: 
51 

---

• • I 
iqtisodiy ba'zi muammolar (maoshning kechikishi, korxonalarning 
ixtiyoriy soliq t lashi va h.k.) sotsiologiyada (siyosiy faoliyat reytingi 
interpritatsiyasi) pedagogikada (axloq va axloqsizlik rtasidagi qarama-
qarshilik), psixoiogiyada psixikani rivojlanish qonuniyatlari va ta'lim-
tarbiya amaiiyoti va h.k. 
Aqliy hujumda, yosh va pedagogik psixoiogiyani qitishda 
foydalanishda quyidagilarni misol qilamiz. Seminar mash uiotida 
smirlik psixik rivojlanishida krizisi muammosi muhokama 
qilinmoqda, pedagogika kollejini tugatib boshlan ich sinf qituvchisi 
yoki maktab psixologi b lib ishlayotgan sirtqi b lim talabalari bunday 
krizisni amaiiy faoliyatlari davomida guvohi boiganlari uchun ularga 
bu jarayon yaxshi tanish edi. Bunday smirlar bilan ishlash davomida 
beriladigan tavsiyalarni ham bilar edilar. Alohida tavsiyalar zini 
oqlardi, ulardan k pchiligi esa, na taiimda na tarbiyada kutiigan 
natijani bermadi. Umuman ularda tish davrida boiadigan inqirozga 
uchragan smirlar bilan ishlash davomida k plab usullar va turii xil 
fikrlar k p edi. Bu haqida bilgan qituvchi aqliy hujum usulini 
qoilashdi: har qanday fikrni bildirishga ruxsat beradi, jumladan, 
«zararli» yoki «yaramaydigan» deb tanqid qilinadigan fikrlar 
shuningdek, har qanday yaqqol yoki yashirin tanqidiy fikrlarni 
bildirishni taqiqlaydi. Bundan tashqari, qituvchi «juda qiziqarli», 
«qiziqarli» va h.k. kabi z s zlari bilan ma'qullab turadi. X sh nima 
b pti? Krizisning tish davrida smirlar bilan qanday ishlash 
mumkinligi haqida 40 dan ortiq fikrlar bildirildi. Ba'zi fikr shu yerning 
zida boshqa fikrlar bilan bogiiq holda tu ildi, boshqalari shunchaki 
aytilgan s zlar edi, lekin k pincha bu shaxsiy malakadan iborat 
b lib, bu nimaga asoslanadi: «tanqid qilgani» tavsiyaga amal qilib, 
xato yoki noj ya maslahatlarni tanqidiy izohsiz, hatto qanday 
boiishdan qafi nazar unga z munosabatini bildirmay, shunchaki 
hisoblashidir. 
Aqliy hujum nima beradi, ayni vaziyatda — bu usul qoilanishdan 
olingan foydaning real natijasi qanday? U shundan iboratki talabalar, 
bu yoshdagi bolalar bilan ishlash malakalari yetarli ancha mashhur 
pedagogik nazariyalardan va psixologik sishda duch keladigan 
krizisdagi smirlar hilan ishlash usullari b yicha maslahat va 
tavsiyalar berishdi. Bunday tavsiyalar orasida, fan va amaliyotda 
qoilasa boiadigan, kerakli natijalarga olib keladigan fikrlar ham 
mavjud. Shu yoi bilan keyingi faoliyat uchun foydali va asosiysi 
muloqot psixologiyasini rganishga taxminan shunday fikrlar yuzaga 
keladi. Usul va uslublarda ish k p, lekin smirlik davridagi krizis 
maktabdagi taiim-tarbiyani rad etishda davom etaveradi, zero, hamma 
uslub va usullar muammoni hal etavermaydi. 
52 

---

Bunday manfiy xulosa talabalarni jiddiy psixologik tahlil qilishga 
undaydi va quyidagi savolga javob berishni talab qitadi. Nahotki, 
maktabdagi bu muammodan qutilishning Qoji y q? Aqliy hujumdan 
s ng seminar mash ulotida, maktabda tavsiya etnadigan va 
foydalaniladigan k pchilik usullar samarasizligini psixoiogik sabablari 
muhokamasi boshlandi. Shu yoi bilan ayni vaziyatda aqliy hujum 
smirlar bilan ishlashning k plab usuli va y nalishlarini hisoblab 
chiqishga yordamlashdi va shu bilan birga talabalarni psixologik 
muammoni tahlil qilishga fikrlashga tayyorlaydi. Bunday mezonlar 
hozirgi zamon psixologiyasida k plab uchraydi, demak, aqliy hujum 
usuli bu kundalik ishimizda uchraydigan muammolarni yechishda 
talabalarni ijodiy yondashishlarida yordam beradi. 
Davra stoli usuli pedagogikaga siyosatshunoslikdan kirib kelgan. 
«Davra stoli* siyosiy va ilmiy y nalish namoyondalari tomonidan 
tashkil qilinadi. Fikrlar almashinuvi qandaydir tegadigan nuqtalanni 
topishga imkon beradi, chunki ularning keyingi faoliyatida umumiy 
xulosani y naltirishga — ilmiy haqiqat yoki siyosiy tur unhkka 
erishishga xizmat qiladi. Dumaloq stol usuli qitishning nazany 
muammolami turli ilmiy aspektlar, turli kasb mutaxassisliklari 
yordamida muammoni k rib chiqishning samaradorligini oshirishda 
q Haniladi. Mana masalan, yuridik fakulteti talabalari uchun 
psixologiya b limida yurist shaxsi va faoliyatini rganayotgan 
talabalar uchun psixologiya qituvchisi «jinoiy xulq psixologiyasi* 
mavzusi b yicha seminar mash ulotini davra stoli usuli b yicha 
tekshirdi. Mash ulot davomida jinoiy xulq kafedrasidan yurist-
qituvchi bilan bir xilda savollar berib fikrlarni aniqlashtirdi, izoh 
berdi, misollar keltirdi. Psixologiya qituvchisi esa «davra stoU»da 
boshlovchi hisoblandi, yurist - qituvchi fikrlarga ketma-ketlik bilan 
q shimchalar qildi. Bu zarur edi, chunki huquqiy savollar ayniqsa 
insonlaming aniq huquqlari (jabrlanuvchi yoki jinoyatchi, sudya, 
guvoh va hokazo) psixologik bahoni insonlarning jinoiy xulqni bu 
tomoni butun mash ulot predmeti hisoblanadi, zero, talaba yunstlarm 
jinoyatchilikni nafaqat huquqiy torhoni balki, psixologik tomoni ham 
qiziqtiradi. Bunday psixologik savollarni muhokamasi nafaqat yuridik 
fan vakili qatnashganligi uchun, balki jinoyatchilik borasidagi 
zlarining huquqiy bilimlarini psixologik tahlU uchun material sifatida 
q Uash mumkin b lgani uchun ham faol tdi. Shu yoi bUan mayzu 
ikki tomondan k rib chiqUdi — ya'ni huquqiy va psixologik, shuning 
uchun mavzu chuqur zlashtirilidi. Bu imtihonda z isbotini topdi. 
Boshqa mavzulardan k ra, talabalar berilgan mavzudan misollar 
keltirishdi. Ayniqsa, imtihon payitida bUetda qanday savol 
q yilishidan qat'iy nazar davra stoUda muhokama qUingan jinoyat 
xulq masalalari atroflicha ochib berildi. Yurist shaxsi va faoUyati 
53 

---

psixologiyasi yaxshi zlashtirilganini k rsatdi. Davra stoli usuli 
boshqa shaklda ham qoilaniladi. Masalan, psixolog guruhi bilan 
quv-metodik konferensiyani davra stoli usulida tkazishi mumkin. 
Muhimi umumiy psixologik ham sotsiologik chuqur tahlil talab 
etiladigan, mutaxassislik doirasida qiziqishlari jihatidan har tomonlama 
k rib chiqiladigan (ayni vaziyatda psixologik) mavzu tanlash kerak. 
Boshqa oliy quv yurtidan psixologiya mutaxassisligi b yicha taklif 
qilingan qituvchi va talabalar guruhi bilan shunga xshash 
mash ulot tkazilgan. Masalan: davra stoli amaliyotda xalqaro Oliy 
quv yurtlari bilan hamkorlikda tkazilgan. Germaniyalik yoki 
Fransiyalik psixolog-talabalar bilan Rossiyalik psixolog talabalar 
rtasida ijtimoiy psixologik muammo millatlararo munosabatlar 
muammosi muhokama qilindi. 
Davra stoli usulini psixologiyani qitishda turli-tuman shaklini 
amalga oshirish mumkin. Agar bu borada muhim shart ya'ni uni 
qat'iy kuzatib borish — bu anglangan zaruriyat k p qirrali nazariy 
muammolarni diqqat markazdan amaliy hayotdan gavdalantirib k rib 
chiqishni yoddan chiqarilmasa b ldi. Agar bunday zaruriyat y q yoki 
bor b lsa, lekin har tomonlama anglanilgan b lsa, unda davra stoli 
odatiy, har kim zinikini gapiradigan seminarga aylanib qoladi va 
raqobat b la olmaydi.