PEDAGOGIKA OLIY QUV YURTLARIDA PSIXOLOGIYA
QITISH METODIKASINING UMUMIY MASALALARI
qitish maqsadiari va quv fani mazmuni har doim ham zaro
bogiiqdir. Fanning mazmuni bari-bir borib quv maqsadlarini tarkib
topishiga turtki b ladi. Psixologiya qitish maqsadlari gumanitar fan
sifatida uning mazmuni, xususiyatlari bilan belgilanadi. Psixologik
idrok etishning ziga xosligini har doim ham gumanitar bilim sohasi
bilan bogiamaydilar. Bu borada boshqa nuqtayi nazarlar ham mavjud.
Ular psixologiyani birinchi navbatda tabiiy, biologik yoki bioijtimoiy
fan sifatida talqin etilishi natijasida, psixologiya fani haqidagi
tortishuvlardan ancha aniq ifoda etilgan. V.Ya.Lyadus fikricha,
psixologiyani ijtimoiy — tarixiy fan sifatida talqin etish kerak, bu esa
uning tarkibidagi tadqiqotlar tabiiy fanlar usullarini rad etmaydi.
Ammo uning asosiy mohiyatida ijtimoiy fanlar va gumanitar idrok
etish usullari ynaydi.
Gumanitar idrok etish — ilmiy idrok etishning alohida turi, boiib
tabiiy fanlarga xshash rganilayotgan obyektga subyektning
boshqacha munosabatini k zda tutadi. Gumanitar idrok etishning
diqqat markazida buyumlar boidi. Shuningdek, u quyidagicha
izohlanadi. Shaxs emas, subyekt — obyekt emas, subyekt — subyekt
munosabatlari boiadi deb ta'kidlaydi M.Vaxtinning fikricha, buyumni
idrok etish va shaxsni idrok etish — ikki har xil narsalardir. Buyumni
bir tomonlama subyektni oxirigacha idrok etiladi. Shaxs idrok etiluvchi
sifatida idrok etish «aniqligini», talab etmaydi, balki «kirib borishni»
talab etadi. Idrok etish — anglanganlik har doim ham ikki tomonlama
harakat. Idrok etuvchi subyekt — idrok etiluvchi subyekt munosabatlari
— dialogdan iborat. Dialog esa vaziyatda boiadigan k rinishlarinigina
k rsatishni k zda tutmay, kontekstlari tugatilmas turlarida berilgan
ma'nolarini ham ochib berishni k zda tutadi. Shuning uchun
dialogning oxiri y q, chunki haqiqiy tushunish tarixiylik va
shaxslashtirilgan. Bu holat gumanitar tushunchada aniqlik va tushunish
k rsatkichlariga tabiiy fanlar k rsatkichlaridan farqli ziga xoslikni
beradi.
Gumanitar idrok etishning aniqligi (identifikatsiya) bir xilligini
aniqlashdan iborat emas, balki «begonani xuddi zinikiga xshatmay
begonaligini» yengib tishdir, ya'ni idrok etuvchi va idrok
59
"•2
etilayotganning zaro bo liqligiga, kirib borganligi darajasidarf
iboratdir.
Psixologiyada qitish xususiyatlarini tushunishda muhim b lgan
gumanitar idrok etishning yana bir xislati bu psixologik idrok etishning
prinsipial ravishda geterogenligidir va k p jihatdan rasmiylashgan
faqatgiria ilmiy — nazariy, mantiqiy fikrlashni nazarda tutib qolmay,
balki obrazli, badiiy, tasviriy, hayoliy, k rgazmali — amaliy fikrlashni
ham k zda tutadi. Gumanitar idrok etish xususiyatlaridan kelib
chiqib quyidagi tarzda psixologiya qitish maqsadlarini mutaxassis —
psixologlar va pedagogik faoliyatida qitish tizimida psixologiyani
rganuvchilar uchun ham belgilanishi mumkiri.
Psixologiyani qitishdan maqsad — odamlarning hayot faoliyatida
ularning zaro aloqa munosabatlarini rnatish, bilish usullarini
nazariy va amaliy egallab olishdir. Psixologik idrok etishning xususiyati
bilim va harakatlari birligidan iboratdir. Shuning uchun ikki tomonga
y nalgan ya'ni - ziga va boshqa odamlarga y nalgan harakatlar
usuliga ega b lmagan nazariy idrok etish — bu ilmiy psixologik bilim
emas, psixologik idrok etish va harakatlar usullari zini anglash
birligiga erishish maqsadida amalga oshiriladi.
Psixologiya fanini qitish faqatgina boshqa odamlar xulqi va
fikrlash usulini qayta zgartirish, balki zini qayta tashkil etish
mahoratini egallashga ham y naltirilgan. Psixologiya qitish
metodikasining maqsadi shaxsni idrok etish munosabatlari va ularni
qayta zgartirish usullarining birlashib ketganligi bilan belgilanadi.
Albatta, bu maqsadga butun boshqa maqsadlar tizimini amalga oshirish
bilan erishiladi. Bundan tashqari, u insonparvarlik tarbiyasi maqsadlari
- dunyoqarashni shakllantirish, jamiyat qurilishida shaxsning amaliy
y nalganligi bilan bo liq mutaxassisni qitishning ancha dolzarb
maqsadlari tizimiga kiritilgan.
Psixologiya kursining qitish vazifalari va tamoyili.
Psixologiya qituvchisi oldida har tomonlama muhim quyidagi
vazifalar turadi:
1. Talabalarda — b lajak qituvchilarda - ilmiy dunyoqarash va
shaxsning yuksak ma'naviylik sifatini tarbiyalash.
2. Talabalarda mutaxassislik y nalishini tarbiyalash: qituvchilik
faoliyatiga qiziqishni, bolalarga muhabbat, bola shaxsi va uning
psixologik xususiyatlarini shu bilimlarga asoslanib quvchilar shaxsini
shakllantirishda faol ishtirok eta oladigan b lishi kerak.
3. Talabalarda psixologiyaning nazariy bilimlarini pedagogik
amaliyotda qoilash mahoratini, quv — tarbiyaviy jarayonini va
quvchi shaxsi shakllanishini kuzatishni rivojlantirish va tahlil qilish
mahoratini stirish, shu asosda ularning hulqida, qitish ishlariga,
rtoqlariga munosabatida namoyon boiadigan quvchilarning psixik
60
xususiyatlarining yuzaga kelishi va rivqjlanish sabablari haqidagi
xulosalar chiqarish mahoratini rivojlantirish.
Pedagogik iristitutlarning talabalari psixologiyada psixikaning
haqiqatdan aks ettirishi mohiyati ularning reflektorlik asosi haqidagi
asosiy qoidalarini zlashtirib olishlari, ularda ilmiy dunyoqarashni
shakllanishining asosi b lib xizmat kiladi. Psixik hodisalar ularning
rivojlanishi va zaro bo liqliklarini k rib chiqib talabalarni tanqidiy
fikrlashga rganib qoladilar. Psixik hodisalarni t ri ilmiy
tushunishga erishish orqali psixologiya qituvchisi talabalarga diniy,
xurofotlardan, psixikani manfaatparastlik qarashlaridan ozod b lishiga
yordamlashadi.
Psixologiya mash ulotlarida bayon etiladigan ilmiy qoidalar
qituvchi tomonidan rasmiy e'lon qilinmasligi va talabalar tomonidan
mulohaza qilmay t ridan-t ri qabul qilinishi kerak emas.
Psixologiya qituvchisi talabalarni fanning asosiy qoidalari
haqiqiyligiga ishontirishi uchun yetarlicha amaliy materiallarga ega
b lishi lozim. Shu bilan birga nazariy qoidalarni t riligini isbot
etuvchi va talabalaming inson psixikasi qonuniyatlarini chuqur
tushunishlariga yordam beruvchi tajriba psixologik tadqiqotlarning aniq
ma'lumotlarini tanlab olishi muhimdir.
Psixologiya qituvchisi talabalar va quvchilar olayotgan
psixologik bilimlar abstrakt va rasmiy b lib qolavermasliklari, ularning
b lajak pedagogik faoliyatlarida q llanma, ishonchga aylanishiga
intilishi kerak. Bunday ahamiyatlilikni kasb etishining asosiy sharti
inson z tajribasi orqali olgan bilimlarini tekshirib chiqishi, mustaqil
ylab olishi, idrok etayotganini boshdan kechirishi va unga nisbatan
z munosabatini aniqlab qolishi kerak. Aynan shuning uchun
talabalarning mustaqil ishlari, inson psixik faoliyati haqida ma'lumotlar
t plashlari, ularni tahlil qilish va tushuntirishlari uchun muhim
ahamiyatga ega. Talabalarda ilmiy, nazariy-mustaqil materialistik
dunyoqarashni shakllantirish uchun qituvchi zining psixologik
bilimlariga hissiy munosabatini yaqqol ifoda etilganligi, bayon
etilayotgan nazariy qoidalarini haqiqiyligi, t riligiga ishonishi juda
muhim hisoblanadi. qituvchining bunday munosabati talabalarda
fanga qiziqishni oshiradi, psixologik bilimlarni egallab olish va ularni
mustaqil kengaytirishga intilishlariga sabab b ladi. qituvchi fanning
zamonaviy holatini va hozirgi davrda psixologik tadqiqotlarlardan t la
xabardor b lishi, quvchilarda yuzaga keladigan savollarga javob bera
olishi muhimdir.
Talabalarda dunyoqarashni shakllantirish b lajak qituvchi
shaxsining ma'naviy xislatlarini tarbiyalash bilan uzviy bo liqdir. Shaxs
muammosi psixologiya kursida markaziy rinni egallaydi. Shaxsning
shakllanishi jarayonida barcha psixik hodisalar yuzaga keladi va shaxs
61
yaxlitligi k rinishi sifatida qaraladi. Psixologiya talabalariga inson
ichki dunyosi ya'ni y nalganlik, xarakteri, qobiliyatining shakllanish
sharoitlari haqida ma'lumotlarni beradi. Psixologiya fanidan talabalar
har bir quvchining shaxs xususiyatlarini, uning qiziqishlari,
ishtiyoqlari, qobiliyatlarini bilib olib ularga t ri ta'sir k rsatadilar.
Psixologiya fani shaxsni rganishga qaratilganligi talabalarda insonning
ichki dunyosiga qiziqish, uning mohiyatini bilib olishga intilishi,
boshqa odamlar va zining shaxsiy psixik xususiyatlarini tushunishga
chorlaydi, z xotirasi, diqqati, irodasi, xarakterining sifatlarini bilib
olishga intilish va ularni takomillashtirish quvchilar va talabalarda
z- zini anglashning shakllanishida katta ahamiyatga ega.
Talabalarning inson ichki dunyosiga qiziqishlaridan mohirona
foydalanib, psixologiya qituvchisi ularga zlarida ijtimoiy qimmatga
ega b lgan sifatlarini tarbiyalashda jamiyat oldidagi mas'uliyatlarini his
etishga yordam beradi va shu orqali z- zini tarbiyalash vazifasini
q yadi.
z- zini tarbiyalash vazifasi talabalarning kasbiy y nalishlari
shakllanishi bilan uzviy bo liqdir. Bu tushunchaga z kasbiga
qiziqish, yaxshi qituvchi b lib yetishish va il or qituvchiga xos
b lgan xususiyat va qobiliyatlarni zida tarbiyalashga intilish kiradi.
Il or qituvchilarning ishi bilan amaliyot qituvchisi rahbarligi
ostida maktabda olib boriladigan kuzatishlar yordamida tanishish,
ularning pedagogik mahoratlari mohiyatini tahlil qilish, pedagogik
adabiyotlarni rganish talabalarga pedagogik faoliyatda hamma mohir
— qituvchilarga xos shaxsning ijobiy sifatlarini egallab olishga imkon
beradi.
Har qanday kasbda b lganidek, b lajak qituvchilar pedagogik
faoliyatda zarur b lgan bilim, mahorat va k nikmalarni egallab
olishlari kerak. Psixologiya qituvchisi talabalarni maktabda quv —
tarbiyaviy ish sharoitida bolalarni kuzatishga, ularni z kuzatishlarini
tahlil qilishga rgatadi, kuzatish jarayonida ularda paydo b lgan
savollarga javob topishga yordam beradi. Kuzatishlar davomida
talabalarda shunday savollar paydo b ladiki, ularga faqatgina
psixologik qonuniyatlarni bilgan holdagina javob topish mumkin. Bu
esa ularni psixologik adabiyotlarni mustaqil rganishga undaydi va shu
orqali psixologik bilimlar t plash talabini yuzaga keltiradi.
Talabalarni kuzatish va z- zini kuzatishlarini anglab olishlariga
rgatish uchun psixologiya qituvchisining zi kuzatishni bilishi,
quvchilarning xulq-atvori psixologik hodisalarni tahlil qilishi va
umumlashtirishni bilishi kerak. Psixologiya qituvchisi z oldiga
q yilgan vazifani bajarishi uchun dars tish metodikasini yaxshi
egallab olishi kerak. Psixologiyani qitish metodikasini qitishning
alohida usul va usublarini rganibgina qolmay, balki qituvchiga
62
quv fanida eng asosiy mazmunini ajratib ko rsatishda, psixologik
hodisalardan eng ishonchlilarini, pedagogik ahamiyatlilarini tanlab
olishga yordam beradi. Metodik q llanmalar psixologiya qituvchisiga
psixologiya fani asosida qanday asosiy qoidalar yotishini, butun
materiallarni qaysi tartibda bayon etish kerakligini tushunib olishga
yordam berishi kerak.
Psixik hodisalarni ilmiy tushuntirish quyidagi qoidalar asosida
qurilishi kerak:
1. Barcha psixik hodisalar psixologiyada haqiqatni aks ettirish
sifatida qaraladi. Faoliyat jarayonida dunyoni aks ettirib, inson atrof
dunyodagi predmetlar va hodisalar haqida bilim oladi. Haqiqatni aks
ettirish faol xarakterga ega b ladi, chunki ular atrofni zgartirib va
qayta tashkil etish uning faoliyati jarayonida sodir b ladi. Insonning
hamma idrok etganlari uning individual xususiyatlari, t plagan tajriba
va bilimlarida aks ettiradi. Psixik faoliyati jarayonida inson ongida
obyektiv dunyoning subyektiv obrazi shakllanadi.
2. Psixika alohida usulda tashkil topgan materiya — miyaning
xususiyatidir. Ilmiy tadqiqotlar ma'lumotlari, klinik kuzatishlar bu
qoidaning t riligini s zsiz isbot etadi. Psixik hodisalar asosida
tashqi muhit ta'siri ostida yuzaga keladigan miyaning reflektorlik
faoliyati yotadi. Bu ta'sir k rsatish miyada q z alish va sekinlashish
nerv jarayonlari, nerv aloqalari namoyon b lishi bilan bo liqdir.
Miyaning reflektorlik faoliyati tashqaridan ta'sir k rsatishga
organizmning javob qaytarishini (ta'sirini) ta'minlaydi. Miya
retseptorlariga keladigan javob ma'lumotlar ta'sirlanish samaraliligini
belgilaydi. Javob afferentatsiyasi mavjudligi hisobiga inson va
hayvonlarning organizm faoliyatini zi boshqarishi mumkin b ladi.
Bu boshqarish faqatgina tashqi ta'sirlar bilan belgilanmay, ilgarigi
ta'sirlar natijasida miyada tashkil b lgan nerv aloqalari t plami bilan
ya'ni inson va jonivorlarning oldingi tajribalari bilan ham belgilanadi.
Harakatlar natijalari odamning oldingi tajribasiga mos kelishi bu
harakatning bajarilishini ta'minlaydi. Psixikaning boshqaruv roli
tizimining tuzilishi va vazifasi murakkablashib borishi evolutsiya
jarayonida oshib boradi.
3. Insoning barcha psixik faoliyati sabablarga asoslangan b ladi.
Ularning tashqi muhit ta'siri va bu ta'sir k rsatishlarga javob
qaytaruvchi shaxsning ichki holati bilan yuzaga keladi. Insoning fikri
va sezgilari, uning hamma harakatlari va ishlari oldingi hayoti, atrof
sharoiti va tarbiyasi bilan bo liq b ladi. Ularni tushuntirish uchun
uning harakatlari sabablarini bilish kerak. Ularni yuzaga keltiruvchi
sabablar, inson qanday sharoitlarda sgani, uni qanday odamlar rab
turganini, ular bilan munosabati qandayligini bilish kerak.
63
quvchilarga t ri ta'sir k rsatish uchun qituvchi ular rivojlanish
tarixini ham bilishi muhimdir.
4. Barcha psixik hodisalar ularning rivojlanishi bilan rganiladi.
Bu qoida hayvonlar psixikasi taraqqiyotiga, inson ongining tarixiy
rivojlanishi va bola psixikasining rivojlanishiga daxldordir. Rivojlanish
har doim ham sifat zgarishlariga, yangiliklarga olib keladi. Misol
uchun insonning kuzatuvchanlik, tasawuri kuchi va aniqligi, fikrlashi
chuqurligi va tkirligida yangi, murakkab insoniy oliy hissiyotlar
yuzaga keladi va rivojlanadi, ya'ni — vatanparvarlik, burch hissi,
ehtiyotkorlik va boshqalar. Shaxsning yangi xislatlari amaliy faoliyat
jarayonida, boshqa odarhlar bilan munosabatlarda yuzaga keladi va
shakllanadi. Masalan, idrok etish jarayonida kuzatuvchanlik
rivojlanadi. Fikrlash malakalarini shakllantirish orqali masalalarini hal
etib inson fikrlash operatsiyalarini egallaydi, analiz va sintez,
solishtirish va umumlashtirish, mavhum fikr yuritishni bilib oladi.
Faoliyat davomida insonning aqliy qobiliyati rivojlanadi. Rivojlanishda
murakkab irodaviy harakatlari ham takomillashadi — bola harakatlari
asosida yotuvchi tushunarsiz istaklar kattalarda maqsadga muvofiq
faoliyatning anglab yetilgan sabablariga aylanadi. Irodaviy xislatlari —
qafiylik, dadillik, tashabbuskorlik — faqatgina irodaviy harakatlarni
bajarish jarayonidagina rivojlanadi. Shaxsning psixik rivojlanishi
sabablari bolaga q yiladigan talablar uning hayoti va faoliyati va uning
imkoniyatlari rtasida yuzaga keladigan qarama-qarshiliklardan iborat,
ya'ni uning rivojlanishida erishilgan bosqichi bu talablarni qoldira
olmasligi bilan bo liq.
5. Insonning psixikasi uning faoliyatida namoyon b ladi va
shakllanadi. Inson fanlarni, ularning xususiyatlarini, ular rtasidagi
bo liqliklarni faqatgina ularga ta'sir k rsatibgina bilib oladi.
Faoliyatda inson boshqa odamlarni va zini bilib oladi. Faoliyatning
ziga xosligi va uni muvaffaqiyatli bajarish talaba shaxsning har
tomonlama rivojlanishiga ta'sir k rsatadi.
6. Har bir psixik hodisa uning yaxhtligida rganilishi kerak. Inson
psixologiyasi yaxlit shaxs psixologiyasidir. Shaxsning ziga xosligi,
uning y nalganligi, bilimi, hayot tajribasi psixik jarayonlarning ziga
xosligini kasb etadi. Hayratlilik xislati k plab psixik jarayonlami tib
borishi xususiyatlariga ta'sir k rsatadi. Faoliyat jarayonida
shakllangan shaxsning psixik xislatlari, jarayonlari vaqt tishi bilan
z ta'sirini k rsatadi, ularning xarakterini zgartiradi, insonning
harakatlarini belgilaydi. Bundan k rinadiki shaxsning hamma
tomonlari zaro bo liqdir. Shaxsning y nalganligi uning faoliyati
sababi, maqsadga muvofiq harakatlariga, qobiliyatiga bogiiq boiadi.
Shaxsning y nalganligining zgarishi va uning sezgilari mazmuni
yangi talablar va qiziqishlarining yuzaga kelishi bilan bogiiq.
64
Diqqatning shakllanishi inson xarakteridagi irodaviy xislatlarning
shakllanishiga bo liq b ladi.
7. Nazariy psixologik bilimlarini amaliy pedagogik faoliyati bilan
bo liq b lishi kerak. Pedagogik institutda psixologiya fanidagi asosiy
rinlarni umurniy, yosh va pedagogik psixologiya sohalari egallaydi.
Bolalik va smirlik psixikasi xususiyatlari va uning rivojlanish
qonuniyati bilimlari inson faoUyati umumiy psixik qonuniyatlari
haqidagi bilimlar asosida beriladi. Bolalarning psixologik xususiyatlarini
rganish ularning yuzaga kelishi va rivojlanishi sabablari, shartlarini
aniqlash bilan bo liqdir.
Yosh psixologiyasi kursida bdla shaxsining psixologik
xususiyatlarini rivojlanishining asosiy y nalishlari va istiqbollari
rganiladi. Uning shaxsini shakllanishiga bolalar va smirlar faoliyati
va hayot tarzini tashkil etuvchi kattalarning unga maqsadga muvofiq
ta'sir ahamiyati aniqlanadi. Psixikaning rivojlanishi mohiyatini
tushunish uchun individual psixologik xislatlari shakllanishini kuzatish
kerak. Bu xislatlarning t plami bola shaxsi psixologik k rinishini
belgilaydi. Shuning uchun yosh psixologiyasini rganishda shaxsiy
yondoshish b lishi kerak.
Pedagogik psixologiya kursida ta'lim ta'siri ostida psixikani yangi
jabhalarini shakllanish sharti va omillari rganiladi. Bu jarayonlarda
bilimlarni mahorat va k nikmalarni egallab olish qonuniyatlari,
individual farqlari, quvchilarda faol mustaqil ijodiy fikrlashni
shakllanish qonuniyatlari rganiladi.
Agarda psixologiya kursi pedagogik quv yurtida ana shunday
tamoyillar asoslarda qurilsa u quvchilarga, talabalarga psixologik
bilimlarning amaUy hayotiy ahamiyatini tushunishga yordam beradi va
boiajak qituvchilar shaxsi shakllanishining muhim sharti boiib
qoladi.
Psixologiya fanini qitishda samaradorligini oshirishning ba'zi
y Uari va vositalari. Hamma didaktik tamoyillar orasida yaqqol
k rgazmalilik tamoyili alohida ahamiyatga ega, uning asosida idrok
etish jarayonida maium hissiyotlilik va mantiqiylik nisbatlari yotadi.
Idrok etish aniqlikni (predmetni, hodisani) his etish va qabul
qilishdan boshlanadi va undan umumlashtirish va ajratib olishga
yordam beradi. Psixologik tushuncha — bu psixik hodisalarning
muhim belgilari haqidagi umumiy bilimlardir. Bu bilimlar odamlarning
psixik faoliyati turli faktlarni idrok etish asosida yuzaga keladi. bu
faktlami tahlil qilish muhimlarini, ularning barchasi uchun
umumiylarini topib, ular asosida psixik faoliyatning qonuniyatlarini
rgatish imkonini beradi. Pedagogika instituti talabalari psixik
bilimlarni egallab borish jarayonida k pincha umumiy psixologik
qonuniyatlarda namoyon boiadigan aniq psixik hodisalar haqidagi
65
yaqqol tasawurlar bilan nazariy qoidalarni bogiashni bilma
Psixologiya qituvchisi turli xil k rgazmaliliklarni q llash
talabalardan nazariy bilimlar mohiyatini aniqlashtirishga va
rtasidagi zaro umumiylikni topishga rgatadi.
K rgazmalilik talabalarning zlashtirayotgan psixologik ti
chalarini jonli, aniq mazmun bilan toidirishga, odamlarning
faoliyatlarida alohida faktlarni, umumiy qonuniyatlarni k
yordam beradi.
qituvchi foydalanishi mumkin boigan k rgazmalilik vosita"
quyidagilardan iborat. Psixologiya kursida iloji boricha namoyish et
tajribasidan k proq foydalanish kerak. Talabalarda eng yorqin va jo
tasawurlar psixik faoliyat tashqi k rinishlarini zlarini k rganlari
yuzaga keladi, masalan, psixologiya b yicha mash ulotlarda taj~
tkazish, bunda ular zlari bevosita ishtirok etadilar.
Psixologiya mash ulotida tkaziladigan tajribalar zining vazifi
b yicha ilmiy tajribalardan tubdan farq qiladi. quv tajribasur
maqsadi — psixik hodisalarni tekshirish emas, ilmiy tadqiqotlar natij
boigan nazariy qoidalarni tushuntirishdan iborat. quv tajribasi ilmi.
tajribadan tkazilish usuli bilan shuningdek, olingan natijalarni
izohlash b yicha ham farq qiladi. Psixologiya mash ulotida
sinaluvchilarga ta'sir k rsatishni hisobga olmay tkazilgan tajriba
asosida uning psixikasi u yoki bu xususiyatlari haqida xulosa chiqarish
mumkin emas. Misol uchun ularning diqqati xususiyatlari yoki xotira;
sifati haqida.
K rgazmali tajriba qituvchi tomonidan turli maqsadlarda
tkazilishi mumkin. U nazariy qoidani zlashtirishning boshlan ich ,
bosqichi boiib xizmat qilishi mumkin. Misol uchun, yaxshi eslab
qolishni sharoitlar masalasini k rib chiqishda qituvchi talabalar
oldiga savol q yadi «qanday sharoitlarda eslab qolish yaxshi boiadi?*.
Bu savolga javob topish uchun tajribalar tkaziladi. Har bir tajribada
eslab qolish natijasini tahlil qilib, talabalar aynan shu aniq holatda
nimani eslab qolishga yordam berganini aniqlaydilar idrok etayotgan
qismlar rtasidagi ma'noli bogiiqliklarni aniqlash, tekshirilayot-
ganlarning eslab qolganlariga faol munosabatlari va boshqa shartlar.
K rgazmalilik tajribasi qituvchi bayon etgan nazariy qoidani
t riligini isbot qilishga yordam beradi. Misol uchun, sintez bu
boiaklarni ular rtasidagi bo liqliklar asosida yaxlit yagona
birlashtirish ekanini isbotlash uchun: qituvchi doskada hamma
harfiarni adashtirib yuborilgan (anagramma) s zni yozadi va
quvchilardan bu s zni qishni s raydi.
Tajriba nazariy qoidani tushuntirishga xizmat qilishi mumkin.
Masalan, qituvchi diqqat xususiyatlari haqida gapirar ekan diqqatni
taqsimlash odamning bir vaqtda bajarilayotgan harakatlaridan birini
66
i bilgandagina mumkinligi qoidasini bayon etadi. Bu qoidalar ikki
liyat rtasida, ulardan biri unga yaxshi tanish b lgan faoliyatlar
Itasida diqqatini taqsimlashni talab etuvchi tajriba bilan
tUlhuntiriladi.
Tajriba tkazishda qituvchining s zlab tushuntirishi muhim
rin egallaydi: ular tajriba maqsadlarini aniqlaydilar va tushunarli
Ifoda etadilar, olingan natijalarni tahlil qilish, asosiy k rsatish vositasi
hlsoblanadi.
Tajriba yaxshi tishi uchun uni olib borishda quyidagi metodik
qoidalarga rioya qilish kerak.
Tajriba oddiy b lishi, oson tkaziladigan va k p vaqt talab
etmaydigan b lishi kerak. Talabalarda tajribaga jiddiy munosabat
yaratish kerak. Bunday munosabat yaratish uchun esa qituvchi
Injribaga yaxshi tayyorlanishi, uni tkazishda hamma tomonlarini
ylab chiqishi, talablarga aniq k rsatmalar berishi kerak.
Tajriba aniq maqsadga y nalganlikka ega b lishi kerak. Talabalar
nima uchun tajriba tkazilayotganini, qanday nazariy qoidani
tasdiqlashi, qaysi savolga javob berishni bilishlari kerak.
Tajribadan olingan natijalarni chuqur tahlil qilib chiqish muhimdir.
Agarda qituvchi bu ishni bajarmagan b lsa yoki yuzaki tahlil qilib
chiqqan b lsa, tajriba kerakli samarani bermaydi. Tahlil qilishda
tajriba boshlanishida q yilgan savolga aniq javob olish, uning
sabablarini va bu qanday natijalarga olib kelish shartlami ochib berishi
kerak. K rgazmalilik vositasi sifatida qituvchi talabalar tkazgan
kuzatishlari jarayonida olingan psixologik faktlardan foydalanishi
mumkin. Ammo faqatgina maqsadga muvofiq va yaxshi tashkil etilgan
kuzatishgina kerakli natijani beradi. Kuzatishning vazifalari aniq,
yaqqol, aniqlovchi va kuzatish obyektini chegaralovchi b lishi kerak.
Metodik jihatdan kuzatishlar natijalarini darhol tahlil qilishga,
kuzatilgan faktlarni umumlashtirishga kirishganlari juda muhimdir.
Kuzatishga misol sifatida, bolalar diqqatining dars paytida xususiyatini
talabalar kuzatib, diqqati qachon mustahkam b lganini, qachon
chal iganini qayd etib, bu faktlami dars mazmuni va qituvchi
quvchilaming diqqatini jalb etish uchun foydalangan vositalari bilan
solishtiradilar.
Kuzatish jarayonida talabalarda yuzaga kelgan savollar ularga ilmiy
adabiyotlardan javob izlashga b lgan ehtiyojini uy otadi. Bu
psixologik bilimlarni chuqur zlashtirishga va idrok etish jarayonini
rivojlantirishga yordam beradi.
quvchilami muntazam kuzatish odatda, pedagogik amaliyot
davrida olib boriladi va natijada, ma'lum quvchiga psixologik —
pedagogik tavsifnoma tuziladi. Kuzatilgan faktlar kuzatuv kundaligida
qayd etilib boriladi va muntazam rganilib boriladi.
67
quvchining ayratlilik^
aniqligi, mas'uliyatliligi, <
quvchiga
ta^sir
1
Tasvifnomada quyidagi savollarga javoblar b lishi kd
kuzatilayotgan quvchining oilasi qanday, ular rtasidagi o
munosabatlar quvchining oiladagi yashash sharoiti qanda
quvchining quv ishlari qanday tashkil etilgan, uning qi
munosabati, qaysi fanlarga qiziqadi va nima uchun, bolaning
vazifalariga munosabati qanday? quvchining quv faoliyati
namoyon b ladigan qobiliyatlari (uning diqqati, xotirasi sifa
tasawuri, nutqi, fikrlashi) uning sabablari, ayratlilik xususiyal
k rinishi.
Kattalarga, rtoqlariga, z- ziga munosabatlari ( quvchinin#!
xushmuomalaligi, uning jamoadagi rni, tortinchoqmi yoki erkin,
ishonchlimi?).
quv ishlarida namoyon b ladigan
xislatlari va xarakteri (mehnatsevarlik,
qat'iyligi, kamtarligi va boshqalar).
0'tkazilgan tajribalar, kuzatishlarning natijalari bu
individual yondoshishda foydalanilishi va unga tarbiyaviy
k rsatishning t ri usulini tanlashga imkon berishi kerak.
Bolalarning teatr yoki kinofilmni idrok etishlarini kuzatish. Bu
kuzatishlar bolani teatrni idrok etish xususiyatlarini aniqlashga, sodir
b layotgan hodisani tushunish uchun idrok etilayotgan hissiy
munosabatni yuzaga keltirgan bolaning ichki faolligi ahamiyatini
aniqlashga yordam beradi. Buning uchun teatr boshlanishidan oldin
talabalar quvchilardan roman haqida ularga nimalar ma'lumligini,
uni qiganlarmi yoki teatrda k rganlarini bilib olishlari kerak. Teatr
davomida butun tomoshabinlarni va z yonilardagilarni kuzatib
boradilar. Teatrning tomoshabinlarda k proq jonlanish uy otgan
joylarini belgilab borish kerak. Tanaffus paytida bolalarga beriladigan
savollar, fikrlar, gaplardan ularning teatrni qanday tushunayotganlarini,
hodisalar va qahramonlarni qanday baholayotganlarini bilib olishlari
kerak. Tomoshabinlar bilan bu suhbatlar va kuzatishlar bolalarning
ishtirok etuvchilar va ularning harakatlariga munosabatlari zgarib
borayotganini, roman mazmunini qanday tushunganliklarini bilib
olishga, qanday tuy ular paydo b lganini bilishga yordam beradi.
Teatrni tomosha qilgandan s ng sinfda uni muhokama qilishni tashkil
etish kerak.
Pedagogik amaliyot paytida darslarda albatta, ishtirok etish kerak
va ularni keyin psixologik tahlil qilish kerak. Darsni psixologik tahlil
qilish metodik tahlil qilishdan farqli unda qituvchining u yoki bu
metodik uslublarigina baholanmay, balki quvchilarning darsga
e'tiborliligi sabablari ham aniqlanadi, qituvchining tushuntirishlarini
quvchilar qabul qilishi va tushunishi chuqurligi va t riligi
aniqlanadi. Darsni tahlil qilib borib uning rivojlantiruvchi tomonini
68
k rishga, dars mazmunida aynan qaysi jihatlar qituvchining qaysi
harakatlari bolalarda qiziqishni rivojlanishiga, ularning fikrlashida,
nutqida, idrokida va hissiyotlarida yangilik paydo b lishiga sabab
b lganini, darsda qanday mahoratni egallaganliklarini aniqlashga
harakat qilish kerak. qituvchining muvaffaqiyatli yoki muvaf-
faqiyatsiz ishlarining psixologik sabablarini ochish muhimdir.
zini kuzatish ma'lumotlaridan ham talabalarda psixik hodisalar
haqida aniq tasawurlarni yuzaga keltirish uchun foydalanish mumkin.
Psixologiya qituvchisi yoshlarning boshqa odamlarni va zining
ichki dunyosiga kirib borish orqali qiziqishlari doirasini aniqlash kerak
va zini tutishni t ri tashkil etishga yordam berishi kerak. Eng awal
talabalar zini tutish maqsadini bilib olishlari kerak - z xotiralari
xususiyatlarini rganish, diqqati, xarakterini bilib olib keyinchalik bu
k rsatkichlardan zini tarbiyalashda foydalanishi kerak.
Psixologiya qitish jarayonida quyidagi tasviriy vositalardan keng
foydalanish mumkin — fotosurat, suratlar, jadvallar, sxemalar,
chizmalar, grafiklarni, namoyish etish mazmunini, nazariy qoidalarni
aniqroq aks ettirishi kerak. Fotografiya va reproduksiyalardan
«Diqqat», «Hissiyot», mavzularini rganishda foydalanish mumkin.
«Tasawur» mavzusi bilan ishlashda bitta mavzuga bir necha
rassomlarning suratlaridan foydalanish mumkin. Ularni zaro
taqqoslab va badiiy asar matni bilan solishtirib muallif k rsatgan
tasvirlash asosida rassomlar tasawurida obrazlar paydo b lishini, bir-
biridan farq qilishni yaqqol k ramiz. Jadvallar, sxemalar, grafiklarning
fotosurat va suratlaming ustunligi shundan iboratki, ularning
yordamida hodisalar, ulardagi zgarishlar bo liqliklarni yaqqol
k rsatish mumkin. Misol uchun, jadvalda bolaning yoshiga qarab
eslab qolish jarayonini zgarishi dinamikasini k rsatish mumkin.
Sxemada faqatgina asosiylari k rsatiladi va talabalarda psixik hodisalar
haqida umumiy tasawurlar yaratishga yordam beradi. Misol uchun,
analizatorlar tuzilishi sxemasida hamma analizatorlar uchun umumiy
b lgan anatomik tuzilishi, vazifalarini k rsatish mumkin.
Talabalarning idroki ular k rayotgan illustratsiyalarni nazariy
qoidalar bilan bo lab ulaming asosiysini, muhimligiga qarab
y naltirib boshqarib borish kerak. Talabalar zlari buni tushunib va
zlari asosiysini ajratib oladilar, deb ylash kerak emas. Misol uchun,
turli k rinishni chal ituvchi tasvirli jadvalni namoyish etib,
talabalarga qabul qilishda yuzaga keladigan xatolar sabablarini k rsatib
berish, har qanday illuziyada uning yaxlitligi, insonning undagi ilgarigi
tajribasi, uning idrok etishi munosabati kabi idrok xususiyatlarini
mavjudligini tushuntirib berish kerak. Agarda ana shunday tushuntirish
berilmasa, idrok qilishning xususiyati sifatida illuziya haqida
talabalarda xato tushuncha paydo b lishi mumkin. Lekin
69
mash ulotlarni illustrativ materiallar bilan haddan tasbqari t knrib
yuborish ham kerak emas. Ushbu psixologik tushuncba buan bo nq
b lganlari bilan cheklanish maqsadga muvofiq b ladL
K rgazmalilik vositalaridan yana bhi kinofibn hisoblanadL
Kinofllmning boshqa k rgazmali vositalardan ustunbgi, uning
dinamikligidir. Filmlarda hodisa va harakatlanu k rsatib beiaduar,
ulardagi zgarishlar jarayoni yaqqol k rinadi, bular statistik
k rgazmalilikdan iborat emas.
Mustaqil ishlarda va ma'ruzalarda talabalarga flnuy tadqiqotlar,
pedagogik amahyot, hayotda va badiiy adabiyotlaidagi faktlari bilan
duch kelishiga t ri keladi, ular psixologtk tushunchalarai
aniqlashtirish uchun s zli k rgazmalar vositasi sifatida xizmat qOadL
Bu faktlarning hammasi ham talabalar bevosita qabul qumayduar,
ba'zilarini s zli ifoda etib berish talab etiladL Psixologik tadqiqotlar
juda k p amaliy materiallarga ega, ulardan psixologiya qituvchisi
psixika qonuniyatlarini tushuntirib berishda foydalanishi mumkin.
Mash ulotda foydalaniladigan hanuna psixik faofiyat faktlari
qituvchi tomonidan chuqur rganilib chiqflgan b fishi kerak.
Amaliy faktning tahlil qilinishi birinchi navbatda bu fakldan lunumiy
psixik qonuniyatlarni ajratib olishga qarauladi.
Psixologiya o'qituvchisining ishlarining muhim tarkibiy qismi
talabalarning mustaqil ishlarini tashkil etish hisoblanadL Mustaqil
ishlar bu talabalar oldiga ulami yechish y llari va vositalarini mustaqil
izlashi talab etuvchi masalalar q yish orqali ularning tdrok etish
faoliyatlarini faollashtiradi, ularni yanada maqsadga intilishini
kuchaytiradi. Natijada, talabalarda bilimlarga talab oshadi,
psixologiyaga qiziqishlari rivojlanadi va bilimlarini chuqurlashrirish
hamda kengaytirishga intiladi.
Turli xil mustaqil ishlar davomida talabalar psbdk hodisalar haqjda
tasawurlarini boyitadilar, psixologik bilimlarini amalda q uashga
rganadilar. Psixologik mazmundagi maqolalardan referatlar yozish
ham talabaning ilmiy faoliyatlaridan biridir. Psixologrya qituvchisi
alohida mavzular b yicha ularni talabalar mustaqil ishlab chiqishlari
uchun ba'zi savollarni ajratib k rsatishi munddn. Bu savoOami
yechimini topish uchun mustaqil qishga zarur b lgan adabryotlarni
tanlab, alohida talabalarga mavzu b yicha referat yozishni topshiradi,
ularga qiganlarini tushuntirishga yordam beradi, asosiy fikrlarni
qisqacha ifoda etib beradi.
Referat psixologiya mash ulotlarida muhokama etOadi va
qituvchi rahbarligi ostida talabalar xulosalar chiqaraduar. Kursning
alohida mavzusi b yicha illustrativ materiallar tanlash o'qituvchining
topshiri i b yicha tajribalar mustaqil ravishda fotosurauar, suratlar,
Dostları ilə paylaş: |