Ishbilarmon yinlar usuli: dastlab qitish tizimlarida emas, balki
boshqaruv amaliyotida paydo b lgan. Hozirda ishbilarmon yin
usuli turli jabhalarda q Uanilyapti, ijodiy faoliyatda loyiha tuzishda,
real vaziyatlarda jamoaviy ishlab chiqishda, shuningdek, harbiy
ishlarda q llanilyapti. Aytmoqchi «Ishbilarmon yin» usuli qitish
usuli sifatida aynan harbiy yin hisoblanadi, amaliyotchilar qadimdan
q shinni qitish uchun real jangu jadaUarda emas, balki jang
shartlariga taqlid qilib yin shaklida harbiy harakat olib borganlar.
yinlar asosan — bu q mondonni q shinni boshqarishga
rgatadigah askarni esa jang sharoitlarda zini boshqarishga
rgatadigan ishbilarmon yin usuhdir.
Oliy quv yurtlarida turli kasb mutaxassislariga ishbilarmon
yinlari k proq boshqaruv faoliyatida qitish uchun foydalaniladi.
Ba'zan bu usulni boshqaruvda «ishbilarmon yinlari» deb ataladi.
Umumiy k rinishda ishbilarmon yini usulining mohiyati - deb
yozadi, bu boradagi mutaxassislardan biri E.A.Xurskiy — biz
intonatsiya usuli (taqlid qilish, aks ettirish) turli vaziyatlarni yin y li
bilan boshqarish deyish mumkin. Vaholanki, bunday aniqlik qituvchi
uchun quv-metodik q Uanmada berilgan, lekin gap ishbUarmon
yin usulini real boshqaruv usuU sifatida emas, balki talabalarni
boshqarishga rganish usuli sifatida ekanligi haqida ketyapti. Bizning
nazarimizda ishbilarmon yin usulini nafaqat boshqaruvda q llash
54
mumkin, shuningdek, xulosa chiqarishni boshqarishda ham q Uash
mumkin. Umuman olganda, bu usulning psixologjk mohiyatini olsak,
(har qanday) faoliyatga rgatish sifatida har qanday qitishda q Ilash
mumkin.
Ishbilarmon yin usulining mohiyati shundaki, quvchilami
qitish faoliyatini modeilashtirish sifatida rganishdan iborat, chunki
b Iajak mutaxassislar kasbiy vazifalariga javob berishga rgatadi. Agar
pedagogika oliy quv yurtlaridagi qituvchilarni tayyoriash haqida
gapiradigan boisak, unda psixologiyani qitishda quyidagicha
vaziyatlar asosiy rol ynashi mumkin. «Dars», «orqada qolganlar bilan
ishlash*, qishda orqada qolayotgan quvchi va xatolarni psixologik
tabiatini psixologik sababini, masalan, diqqatni yoki matematikadan
yozma ishda dars natijalarini tahlil qilish sharti va boshqalar. Bunda
talabalar turli rollar bilan chiqish qilishlari mumkin: qituvchi,
metodist, ta'lim departamenti inspektori, amaliyotchi talaba va hatto
quvchini (aiochi, qoloq va h.) bunday ishbilarmon yinlar usuli
oldindan rejalashtirilishi (ssenariy tuzish, roUarga b lish vaziyatni
tanlash va h.) va amaliy mash uiotiarda tkazish mumkin.
Masalan, darsda quvchilar diqqatining rivojlanishi mavzusidagi
amaliy mash ulotda ishbilarmon yin usuli qituvchi tpmonidan
tashkil qilindi. Unda psixologiya qituvchilari va talabalari ishtirokida
maktabda darsni tish oldindan berildi. Bu sinflar rus tilini yaxshi
zlashtirmayotgan quvchilardan tuzilgan. S.V.Ivanov, A.N.Ivanova
tomonidan ishlab chiqilgan yangi rus orfografiyasi metodikasini tajriba
qilish uchun tuzilgan tanlanma sinflar edi.
Keyin talabalar mana shu dars va sinfhi kuzatishdan t plagan
materiallari asosida ishbilarmon yinlar usuli tkazildi, ayni
ekspremental xarakterga ega qitish q yilgan edi. Ular darsga katta
qiziqish bilan munosabatda b lishdi, demak, ularning diqqati ham
faolroq boidi.
Amaliyotchi talabalar qituvchi va quvchi faoliyatini diqqat
bilan kuzatadilar, yozib boradilar, ishbilarmon yin uchun
keyinchalikka material t playdilar. Ishbilarmon yinlar usulida
ishtirok etishi uchun talabalarga rollar taqsimlanadi. Shunday qilib 3 ta
talabaga qituvchi roli berildi (ular 2 soatli psixologiya darsidan
amaliy mash ulot olib borishlari lozim edi). 7 ta taiabaga esa ta'lim
departamenti inspektor — metodisti roli berildi va 2 ta talabaga maktab
mudiri va ilmiy xodim roli berildi. Shu orqali ish uyini tashkil qilinib
rtaga tashlangan muammo hal qilinadi.
Ishbilarmon yin usuli amaliy mash ulotda qanday tashkil
qilinadi? qituvchi otlarga suffikslarni q shish mavzusi b yicha dars
olib bordi. Boshqalar esa dars metodikasi b yicha z fikrlarini
bildirishdi. Ularning xulosalarida tanqidiylik mavjud edi (asosan,
55
eksprement tkazuvchi qituvchini yobiy tomonlarini k p
q Uanflganligi uchun) *mudir» va ilraiy xodim esa, z
qituvchiianning xato va kamchiliklarini oqlashga urinishdi. Suhbat
nafaqat metodik nuqtayi nazardan muvaffaqiyatli chiqdi, shuningdek,
psrixologik asoslangan tanqidlar ham k p b idi. Psixologik tahlil qilish
nuqtayi nazaridan ham diqqatni rivojlantiruvchi ijobiy vaziyatlar
namoyon b ldL Isfabiiarmon yin usuli oxirida asosiy xulosaga
kelinsa va u quyidagicha shakllangan edi. quvchilarning diqqati
darsga va rgatilayotgan mavzuga nisbatan faol qaratilgan.
quvchilar vazifani a'loga bajarganlarida va bundan ma'naviy
qoniqish olganlaridagina qiziqish hosil b ladi.
qituvchining diqqati bu faoliyatni t ri bajarishga qaratilgan
ichki nazoratdir. Uni qituvchi vazifa bajarishga y naltirganda
boshqariladi deb xulosa qilindi. Bu shuni anglatadiki, diqqatni stirish
va tarbiyalash uchun quvchilarni iloji boricha t ri faoliyat
bajarishga y naltirishga alohida e'tibor qaratish lozim. Bu nafaqat
mash ulotlarni qitishga tegishli, shuningdek, har qanday aqliy va
amaliy faoliyatni rganish uchun ham kerak. Y naltirishga asoslangan
faoliyat (P.Ya.Galpirin) ayni psixologik sharoitlarni yaratadi.
Ishbilarmon yin usuli ayni vaqtda boshqa usullarga k ra
samaraliroq chiqdi. Chunki u talabalarni real vaziyatlarga q yib aniq
shaxslarning rolini qituvchi, metodist, ilmiy mudir, direktor rollarini
ynab aniq fikrlashga majbur qiladi va bu vaziyat quvchilar
diqqatini, tafakkurini y naltiradi, yaxshi zlashtirishiga irnkoniyat
yaratadi.
Talabalarni interfaol qitish usullaridan yana biri trening
hisoblanadi. qitishning bu yangi usuli sifatida, birinchidan bizda u
haqida ancha vaqtgacha bilishmagan, shunga qaramay arbda
psixokorreksiya ishlarini bevosita amalga oshirish maqsadida kichik
guruhlarda tuzilgan va maxsus munosabat tashkil etish usuli sifatida
tarqalgan. Ikkinchidan u psixologiya yoki boshqa fanlarni yangi
qitish usuli hisoblanmagan, hatto hozir ham shunday b lib
ulgurgani y q. Zero, ba'zi oliy quv yurtlarida ijtimoiy psixologiyani
qitishda trening amaliy mash ulotlarda hamkorlikdagi faoliyat
jarayonlarini shakllantirish uchun q llana boshlaydi. Trening
guruhlarida vujud a keladigan turli vaziyatlarni rgatuvchi
hisoblanadi va shu ma'noda quvchilar uchun t la real vaziyat
sifatida namoyon b Iadi va z faoliyati natijasiga javobgarlik bilan
harakat qilishi kerak. Javobgarlik hissi faoliyatga kirishganda alohida
ahamiyatga egadir. Nafaqat zi oldinga intilishi kerak, bu individual
qitishda, hatto, guruhni qitishning erkin muhokamasida q l
keladi, lekin guruhdagi sheriklar bUan oldinga intilishi har bir harakat
yutu i — bu butun guruh faoliyatining yutu ining garovidir.
56
Bu aspekt treningning ishbilarmon yinlarga shunisi bilan
xshaydiki, undan holi ishtirokchilar bir-biri bilan bo liq javobgarlik
kuchli, lekin qitish usullari orasidagi farq yaqqol k rinadi, ulardan
biri nazorat, ishini nazariyaga asoslanganligi, tamoyili b yicha amalda
q llashga rgatishga xizmat qiladi, boshqa esa amaliyotda nazariyani
rganishga (amaliyotda nazariya) xizmat qiladi.
Guruhiy trening usulining ijtimoiy psixologiya fanini qitishda
q llash bejiz emas, chunki butun tarkibi nazariy qonuniyatlar
guruhlararo va guruh ichidagi munosabatlarga ba ishlangan, ularni
amaliy mash ulotning guruhiy shaklida k proq yaxshi tushunish va
zlashtirish mushkul, chunki fanni nazariy ahvoli rganilgan boshqa
usullarida (ma'ruza ilmiy adabiyotlarni qish) shakllangan oliy quv
yurtlarida fanlarni an'anaviy akademik usulda qitish va talabalarda
sha akademik bilimlarida psixologik texnologiyalarni amaliyotda
q llanilishi zamon talablariga t la javob bermaydi. Tarmoqli kasblar
( qituvchi, rejessyor, trener va boshqalar) egalari bilan ishlashda
qanday usullarda tashkil qilinadi.
Trening usuli bilan darslar kamdan-kam tkaziladi. Bunday
b lishiga quyidagi sabablar mayjud:
- birinchidan - bu quv amaliyotida yangi va t la oqlamagan
usuldir;
- ikkinchidan - bu usul b yicha mash ulotlarni tayyorlash qiyin
jarayon va k p vaqt talab etadi;
- uchinchidan - har doim qituvchiga ijtimoiy psixologiyaning
qaysi muammolari guruhiy treningga olib kelish kerakligini
tushunavermaydi.
Dastlabki ikkita sabab k rinishdan ahamiyatsizdek k rinsada
uchinchisiga kelsak, amalda uni hozir k proq tkaziladigan trening
mavzuyi va muammosi bilan nomlab bartaraf etish murhkin. Shunday
akademik boshqarma yoki yuqori malakali institutlarda talabalar
auditoriyasida jamoa mavzusi b yicha quvchi yoki talabalar
jamoasining shiorlari «Tanishuv», « zaro tushunish*, «Yaxshi kayfiyat
mimikasi-hissiy yaqinlik», «Nizolarsiz muloqot», «Nizoni nima qilish
kerak», «Vaqtincha t xtatish, davom etishga q yib berish orqaga
surish», «Men va jamoa» va h.k. treninglar tafakkur taraqqiyoti (nutq
va uning namoyon b lishi) jarayoni guruhdagi individlar hamkorligi va
boshqalar b yicha intellektual treninglar tkaziladi.
Guruhiy trening usuli bilan tkaziladigan darslar qituvchida
boshqa dars shakllari ishbilarmon yinlar, davra stoli yoki bahs kabi
katta tayyorgarlikni talab etadi. Tayyorgarlik quyidagilarni z ichiga
oladi:
a) treningning rejasi ustida ishlash;
57
b) talabalar bilan muammoning yechimini qidirishda fao
ishtirokini ta'minlash (odatda, bu tilayotgan mavzudagi savolla
oldindan berib q yish bilan bo liq) b yicha ishlash;
d) qituvchining z ustida ishlashi, u zining treningda qanday
tutishini ylab topadi; savollarni qanday q yish va muhokamalarga
qanday munosabat bildirishi bahsli vaziyatni drammalashtirish yoki
tomonlarning bir-biri bilan kelishishi guruh ishtirokchilarida javob
variantlarini talab etishi yoki zi aytishi not ri yechimga guruh •
qanday munosabatda qachon va qanday umumiy xulosa chiqarish
kerak. Trening davomida talabalar faolligi qanday baholanadi va
hokazolar;
e) ishtirokchilar orasida rollarni taqsimlash, lekin rollar hammaga
yetishmasligi mumkin. Shunda k pchilikka tanqidchi va kuzatuvchi
rollari beriladi va treningda eng faol ishtirokchini ta'minlash.
Trening davomida bajariladigan rollaming boshqa ishtirokchilariga
taqdim etishi mumkin. Rollar turlicha b lishi mumkin. Ular
mavzudan kelib chiqadi. Masalan, «Jamoa» mavzusi b yicha
treningda «Nizosiz muloqot yoki nizoni bartaraf qilish» b limlarida
shunday rollar b lishi mumkin. « qituvchi», «tashkilotchi», «fikrlar
generatori*, «usta» (rollar imkon qadar nizoh) «adolat tarafdori»,
«kuldiruvchi», «tanqidchi», «q z aluvchi» «an'analar saqlovchisi»,
«uchinchi», «ayyor», «mu ombir» ( rtacha nizoli) va yaratuvchi,
ishtirokchi, dangasa, yaxshi yigit, nozik qiz, administrator (kam nizoli)
va h.k.
Ijtimoiy psixologik trening bu oddiy s z bilan aytganda mashq
qandaydir malakalarni egallash emas, balki faol ijtimoiy psixologik
shaxsni muloqotda faolligi va y nalganligiga qaratilgan va guruhlarda
ijtimoiy psixologik obyekti sifatida shakllanganligi darajasiga
k tarilishiga qaratilgan qitish usulidir.
qitish usuli sifatida guruhiy treningning ahamiyati quvchilarni
bunday hamkorlikdagi faoliyati qaysiki oddiy talabalar quv guruhini
ijtimoiy psixologik k rinishga ega modeliga aylantiruvchi muhimi
hisoblanadi. Shuning uchun ijtimoiy treningni nazariyada shakllangan
ijtimoiy amaliy psixologiyani qitishda yordam beruvchi deb hisoblash
mumkin. Agar ishbilarmon usul — nazariyadan kelib chiqqan amaliy
faoliyatga rgatsa, trening esa, amaliy vaziyatlardan kelib chiqib —
nazariyani rgatishiga yana bir bor guvoh b lamiz.
Faol qitish usullari haqida fikrimizni yakunlar ekanmiz
qituvchilarga shuni eslatishimiz kerakki, bu yerda k rib chiqqan
qitish usullari ziga xos alohida misollarga ega. Shuningdek, mazkur
usullardan dars jarayonida foydalanish quvchilarda bilim, k nikma,
malakalarni ongli ravishda va samarali zlashtirish imkonini beradi.
58
|