1 мъаруза ўЎҒғҚқҲҳ

 
1.2.2 Markaziy Osiyo Mamlakatlari va O„zbekistonda 
standartlashtirishning tarixiy jarayonlari
 
Markaziy 
Osiyo 
mamlakatlarining, 
xususan 
O‗zbekistonda 
standartlashtirishning boshlanishi xaqida aniq bir raqamli vaqt va makonni keltirish 
avvalgi bo‗limning bazi bir xolatlariga takror bo‗lishi tabiiy. Alloma 
donishmanlarimizning tarixiy asarlariga nazar solsangiz bunga hech shubxa 
qolmaydi. Qadimdan Eron va Turon Zaminida ishlab chiqarish munosabatlari, 
jarayonlari savdo, iqtisodiy, ilmiy–texnik ishlari o‗zaro yaqin va chambarchas holatda 
olib borilgan. Shu munosabat bilan eron mutaffakkiri Kaykovusning XI asrda 
yozilgan "Qobusnoma" asaridan bir parcha eslash kifoya. "Xozirgi men yashayotgan 

---

12 
zamonda inson qo‗l urgan har qanday ish bo‗lmasin ularni tartibsiz qoldirib bo‗lmas, 
har narsada tartibni anglash zarur". Har qanday sohada me‘rosni (an‘ana, odat, 
tarbiya) tartibli (standart) xolatda qoldirilishini anik tasdiqlagan Kaykovus vaqti 
kelganda ko‗p ishga ulgurishni nazarda tutgan. Asarda san‘at, xaykaltaroshlik musiqa 
va boshka soxalarda inson faoliyati xulq atvoriga qo‗yilgan talablar shu kunlardan o‗z 
ifoda va mazmuniga ega. Qadimgi allomalarimiz asarlaridagi va ota–bobolarimizning 
" …yetti o‗lchab bir kes" kabi xikmatli o‗gitlari standartlashtirtish jarayonlarining 
elementlaridir. 
Standartlashtirish elementlari Turon zaminidagi mamlakatlar, xususan 
O‗zbekiston mintaqasida bunyod etilgan noyob arxitektura boyliklarida, standart 
g‗ishtlarni rango–rang bezaklar bilan uyg‗unlashgan o‗lchovlarda qo‗llanilishi 
insonni maxliyo kiladigan: Go‗ri amir, Bibixonim, Paxlavon Maxmud, Xiva tashki
va ichki qal‘alari, Ulug‗bek madrasasi, qal‘a minorasi, Ko‗kaldosh madrasasi va 
boshqalarda mujassamlashgan.
Markaziy Osiyo mamlakatlari va O‗zbekistonda qadimdan: kadoq (400 gr 
atrofida), chaksa (6kg), pud (16kg), botmon (160kg) kabi massa birliklari; enlik 
(panja eni, 2sm atrofida) so‗yam (bosh barmoq va ko‗rsatkich barmoq o‗lchovi – 18 
sm atrofida), qarich (bosh barmoq bilan chinchaloq barmoq o‗lchovi-23 sm), qadam 
(ikki oyoqni yurishdagi o‗rtacha oralig‗i-0,75m atrofida), quloch (ikki qo‗lning elka 
satxida cho‗zilishdagi uzunlik-1,5 m atrofida), bir tosh (taxminan 0,75km), bir 
chaqirim (taxminan 3 tosh) kabi uzunlik birliklari; tanob (100 m kv atrofida) sirt 
birliklari standart birliklar sifatida keng qo‗llanilib kelingan. Kirpich so‗zining–
qirbich, kolbasaning–qo‗lbos, utyug (dazmol)ning – o‗t yuk kabi protiplarining turkiy 
tilda mavjudligi, algebraning al–jabr, meditsinaning–madadi sino kabi tushinchalar 
bilan uyg‗unligi ham Markaziy Osiyo mamlakatlarida Standartlashtirish ob‘ekt va 
jarayonlari tarixining yetarlicha chuqur va mazmunliligidan dalolat beradi. Markaziy 
Osiyo, xususan, O‗zbekistonda standartlashtirishning rasmiy bosqichi 1923 yil 
toshkent shaxrida «O‗lchov va tarozi maxkamasi Turkiston markazi tashkil» 
etilishdan boshlandi. Bu markazning Qo‗qon, Samarkand, Ashxobod, Olma–Ota 
shaharlarida shaxobchalari tuzildi.
1926-yilda O‗zbekiston ishchi-dehqon inspeksiyasi xalq komissariati huzurida 
standartlashtirish mahkamasi bunyod etildi. U davrlarda standart uch xil turda 
tasdiqlanar edi: sinaladigan, tavsiya etiladigan, majburiy qo‗llanadigan. 
O‗zbekistonda standartlashtirish, standartlashtirish bo‗yicha Markazqo‗m 
tasdiqlagan, sohalar taxliliga ko‗ra tuzilgan yillik rejalar asosida olib borilar edi. 

---

13 
1932- yil mart oyida "O‗zbekiston mintaqalarini 2 xil vaqt kamariga o‗tkazish
to‗g‗risida "Sovnarkom karori kabul qilindi: 4-vaqt kamari (Moskva vaqtiga + 2 soat) 
va 5-vaqt kamari (Moskva vaqtiga +3 soat). 
Shu yili O‗zbekistonda ilk bor kunjutning urug‗lik navi uchun O‗ZREST 50 
Respublika standarti kabul qilindi. 
O‗zbekistonda standartlashtirishning zamonaviy bosqichi 1973 yili O‗zbekiston 
Respublikasi davlat Standart boshqarmasi (O‗zdavstandart) tashkil etilganidan 
boshlanadi. 
O‗zbekiston suverenlikka erishgandan so‗ng, ya‘ni 1992 yil mart oyidagi 
O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining № 93-son "O‗zbekiston 
Respublikasida standartlashtirish ishlarini tashkil kilish to‗g‗risidagi karori qabul 
qilingan vaqtdan boshlab, standartlashtirishning yangi davri boshlandi". 
1993-1998 
va 
2000-2003 
yillarda 
O‗zbekistonda standartlashtirishni 
jadallashtirish borasida bir qator o‗ta muhim xukumat qarorlari chiqdi, muayyan 
chora 
tadbirlar 
belgilandi. 
Standartlashtirishni 
rivojlantirishning 
xalqaro 
standartlashtirish jarayoni bilan uyg‗unlashgan asosiy yo‗nalishlari belgilanib, 
soxalar standartlari, me‘yoriy hujjatlarni ishlab chikish va joriy etish bo‗yicha 
vakolatli davlat muassasalari, nazorat qilish va kuzatib borish bo‗yicha idora va 
tashkilotlar belgilandi.