1. Menejment nazariyalarining evolyutsion rivojlanishi. Menejmentning ilmiy maktablari

3-jadval
 
Boshqarish ta’limotidaga to’rt yo’nalish (maktab) 
№ 
Maktab nomlari 
(yillar) 
Namoyandalari 
Turli maktablarning boshqaruv ta’limotiga 
qo’shgan hissasi 
1. 
Ilmiy menejment 
570-632 yillar
Payg’ambarimiz 
Muhammad 
Sollallohu Alayhi 
Vasallam 

Boshqaruvning diniy ta’limotga asoslangan 
nazariy printspini yaratdi.

Ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy muvofiqlashtirishga 
intilishlar orqali boshqarish san’atini mukammal 
egallashga xizmat qiluvchi ta’limotlar (qur’oni 
Karim, hadislar)ning tizimini yaratdi. 

O’z 
davrining 
siyosiy-g’oyaviy 
shart-
sharoitlarini yaxshi tushungan, xalqlar va 
elatlarni islom ta’limotlari asosida diniy, siyosiy, 
g’oyaviy jihatdan birlashtirish yo’lida yagona - 
payg’ambar.
Boshqarishning 
murakkab, 
chigal 
voqea-
hodisalarini, ijtimoiy hayotni biron qolipga 
solish, uni nazorat qilish uchun shariat 
qonunlarining turkumlariga asos soldi va h.k. 

---

1340-1400 yillar
Amir Temur

Mamlakatni 
idora 
qilish 
va 
saltanatni 
boshqarish uslubi, strategiyasi va taktikasini 
joriy qildi.

XIV-XV asrlar voqealari va ijgimoiy hayotni 
o’zida aks etpfgan qimmatli asar Temur 
tuzuklarini yaratdi. Mazkur asarda bayon etilgan 
boshqarish 
yo’l-yo’riqlari, 
qonun-qoidalari, 
pand-nasihatlari 
O’zbekiston 
mustaqilligini 
mustahkamlash yo’lida xizmat qilmoqda. 

Kuchli 
davlatni 
barpo 
etish, 
davlat 
hokimiyatining 
qaysi 
ijtimoiy 
toifalarga 
tayanishi, 
mansabdor 
shaxslarni 
ularning 
sifatlariga ko’ra tanlash va vazifalarga tayinlash 
borasida amaliy jihatdan mukammal bo’lgan 
ta’limotni yaratdi.

Buyuk davlat arbobi, dunyoviy bilimlarning 
sohibi bo’lgan Sohibqiron markazlashgan 
davlatni barpo etishi orqali o’rta asrlarda buyuk 
shaxslar yetishib chiqishi uchun moddiy, 
siyosiy, g’oyaviy zaminni yaratdi. 
1404-1499 yillar
Ulug’bek 
Muhammad
Tarag’ay

39 yillik sultonlik davrida: 

Fanning 
juda ko’p sohalari, xususan 
matematika, falakiyot, musiqashunoslik, tarix va 
boshqarish ilmlari bo’yicha zabardast olim, 
madaniyatning ulkan homiysi sifatida tanildi.

Uning ilmiy merosi, u ta’sis etgan va 
rahnamolik qilgan Samarqand munajjimlik 
maktabi, uning ko’p yillik izlanishlarining asosiy 
mahsuli bo’lmish “Ziji jadidi Ko’ragoniy” 
(“Ulug’bek 
Ko’ragoniyning 
astronomik 
jadvali”) asari bilan tarixda izini qoldirdi.
1450-1501yillar
Alisher Navoiy

Siyosiy davlatai idora qilish usullari, tartib-
qoidalari bilan bogliq bo’lgan xilma-xil 
muammolari bo’yicha o’z qarashlariga ega 
bo’lgan siyosiy arbob. 

Davlat ishlarini boshqarish, muzokaralar olib 
borish, mamlakat tinchligi va obodligi uchun 
kurashgan.

“Vaqfiya”, “Ixlosiya”, “Saddi Iskandariy”, 
“Tarixi mulki Ajam” kabi asarlarida adolatli 
boshqarishning sir-sinoatlari haqidagi ta’limotni 
yaratgan.

---

1490-1530 yillar 
Zahiriddin 
Muhammad
Bobur 

Eng oddiy siyosiy masalalardan (adolatli 
shohni tanlash, tarbiyalash, davlat nazorati kabi) 
to 
eng 
murakkab 
masalalar 
sanalmish 
davlatlararo munosabat, urushlar masalasi, 
davlatni idora etishda shoh, omma va fanning 
roli kabi masalalarni amaliyotga tadbiq qilgan. 

Buyuk Boburiylar saltanatini tuzib, o’zaro 
urushlar, mayda xonliklarga barham berdi, 
markazlashgan davlat boshqaruviga asos soldi.

Mashhur “Boburnoma” asarini yaratdi. U o’z 
asarida boshqarishga oid bo’lgan printsiplar, 
xususan odillik va tadbirkorlik, jasurlik va 
moxdolik, iste’dod va ma’rifat masalalarini 
yoritdi.

Boburiylar (Jahongirshoh) tomonidan davlatni 
idora qilnshning 12 moddadan iborat dasturi 
yaratilgan.

Boburiylar tomonidan ma’muriy boshqaruv 
sohasini isloh etish, xazina masalalari borasida -
kurruriya (viloyat va tuman hokimlari) deb 
ataladigan hukumat amal dorligi mansabi joriy 
etildi va h.k.
(1885-1920)
F. Teylor,
G.Emerson va 
boshqalar 

Vazifani bajarishning maqbul usullarini topish 
maqsadida ilmiy tahlilni qo’llash. 

Vazifani bajaruvchi eng maqbul xodimni 
tanlash va uning o’qitilishini ta’minlash.

Vazifani samarali bajarilishini ta’minlovchi 
xodimlarni zarur resurslar bilan ta’minlash.

Yuqori mehnat unumdorligini ta’minlash 
maqsadida xodimlarni muntazam rag’batlantirib 
turish.
2. 
Mumtoz yoki 
ma’muriy 
menejment (1920-
1950) 
A. Fayol, 
M.Veber va 
boshqalar 

Boshqaruv printsiplarini rivojlantirish. 

Boshqaruv funktsiyalarini bayon etish.

Tashkilotni yalpi boshqarishda sistemali 
yondoshuvni asoslash.
3. 
“Inson 
munosabatlari” 
maktabi (1950 
yildan hozirgacha) 
E. Meyo, 
R.Laykert va 
boshqalar 

Mehnat unumdorligini oshirish maqsadida 
o’zaro munosabatlardan qoniqish hosil qiluvchi 
usullarni qo’llash; 

Kompaniyaning 
siyosati 
va 
istiqbolini 
xodimlarning xulq-atvoriga, asoslangan holda 
tashkil etish;
4. 
Miqdoriy, tizimli 
yoki zamonaviy 
menejment (1950 
yildan hozirgacha) 
G. Saymon, 
P.Duruker, 
E.Deyl va 
boshqalar 

Murakkab 
boshqaruv 
muammolarini 
chuqurroq tushunish maqsadida turli modellarni 
ishlab chiqish va qo’llash; 

Murakkab vaziyatlarning yechimi bo’yicha 
boshqaruv 
xodimlariga 
yordam 
beruvchi 
miqdoriy usullarni ishlab chiqish.
Shunday qilib, menejment nazariyasi va amaliyoti turli davrlarda o’ziga xos ko’rinishlarda 
shakllangan: 

50- 60-yillarda boshqaruvning diqqat markazida tashkiliy tarkibi turgan; 

---


60- 70-yillarda strategik rejalashtirish vujudga keldi; 

80-yillardan boshlab esa ilg’or g’arb firmalarida strategik rejalashtirishdan, strategik 
boshqaruvga o’tiladi. 
Hozirgi zamon boshqaruv fani - fanlararo fandir. Boshqaruvning har bir funktsiyasini bugun 
maxsus fanlar: 

industrial-muhandislik sotsiologiyasi; 

ijtimoiy psixologiya;

ijtimoiy-injeneriya (ergonomika); 

marketing kabilar o’rganadi. 
Menejmentning marketing nazariyasi bilan uyg’unlashuvi boshqarishning bozor 
kontseptsiyasini vujudga kelishiga asos bo’ldi. Hozirgi davrda boshqaruv nazariyasi va amaliyotida 
sodir bo’layotgan o’zgarishlar “Tinch boshqarish inqilobi” nomini olgan.