Azərbaycan və osmanli imperiyasi (XV – XVI əsrləR)
Yüklə 2,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
73 pərvərdigar bütün mövcüdatın böyüyüdür. O, ―Kəlame-şərifdə (Quran – Ş.F.) buyurmuşdur ki, kafirlərlə cahad və qəza etdiyiniz vaxt özünüzü təhlükəyə atmayın. Pərvərdigar bir halda ki, bizim kafirlərlə * döyüşdüyümüz vaxt belə təhlükəli hərəkəti qadağan etmişdir, mən döyüş fitvası verərək necə ola bilər ki, müsəlmanları təhlükəyə atım?‖ Şah Təhmasib belə dəlil gətirməklə yanaşı, eyni zamanda qızılbaş və Osmanlı qoşnlarının tənasübünü də nəzərə çatdırmağı unutmur: ―İndi bizim bir nəfərimiz Sizin on nəfərinizin müqabilində nə edə bilər? Belə olan halda biz necə Allahın əmrinə qarşı çıxaq və bilərəkdən özümüzü oda yaxaq? Adam gərək divanə, ya da sərxoş olsun ki, faydasız döyüşə başlasın‖. 82 Göstərmək lazımdır ki, el baş vəzir İbrahim paşa da, qızılbaşlarla döyüşməyi məsləhət bilmədiyinə baxmayaraq, bu barədə fikrini sultana bildirməyə qorxduğundan, Şah Təhmasibin zövcəyi Bəyimə məktub yazmış, sanki döyüş tərəfdarı olmamışdır. Lakin Sultan Süleymanın fikri qəti idi. Təbrizdə girdiyinə baxmayaraq, bir həftədən sonra Azərbaycandan çıxmağa məcbur olan Osmanlı qonşunu Bağdada yollandı. 83 Osmanlı qoşununun Azərbaycana birinci yürüşü və onun səbəbləri barədə Sultan Süleymanın Krım hökmdarı Mengli Gəray xana bir məktubu vardır. Orada, Krım xanına məlumat verilir ki, ―İslam etiqadını möhkəmləndirmək naminə‖ Şərq diyarına hücum edən osmanlı qoşununun qorxusundan guya Şah Təhmasib Xorasana qaçmağa məcbur olmuşdu. 84 Əslində isə bildiyimiz kimi, bu belə olmamışdır. Sultanın bu yürüşü başlamazdan əvvəl Şah Təhmasib Xorasanı tutan özbəklər üzərinə hücuma keçmiş, Azərbaycanın idarəsini Musa bəy Mosulluya tapşırmışdı. 85 Demək, Sultan Süleyman tərəfindən Krım xanına verilən məlumat düzgün deyildir. Tarixçi Həsən bəy Rumlu bildirir ki, bu hadisədən bir il sonra Sultan Süleyman ikinci dəfə Azərbaycan üzərinəı hücum etsi. 86 Lakin birinci yürüş kimi, Sultanın ikinci yürüşü də uğursuzluqla nəticələndi. Şah Təhmasibi bu dəfə də döyüşə cəlb edə bilməyən Sultan Süleyman Türkiyəyə qayıtmış, onun ardınca hücuma başlayan qızılbaşlar isə Van və Ərciş qalalarını ələ keçirmişdilər. 87 Sultan Süleymanın qızılbaş torpaqlarında qala bilmədiyini nəzərə çatdıran Əbdülhüseyn Nəvai yazır: ―Mərkəzi Avropada Vyana şəhərini tutan və İstanbuldan İsveçrəyə qədər ölkələri zəbt edən Sultan Süleyman İranla bacarmadı, Avropada hökmranlıq edən ən qüdrətli türk sultanı İranla bacarmadı‖. 88 Lakin bu heç də o demək deyildi ki, Türkiyə Azərbaycana hücum etmək cəhdindən tamamilə əl çəkmişdi, Sultan Süleymanın ―Şərq diyarı‖na üçüncü yürüşünün əsas təhrikçisi və səbəbkarı Şah Təhmasibin qardaşı, 1538-ci ildən bəri * Sünni Osmanlılar işə qızılbaşları kafir adlandırdıqları kimi, qızılbaşlar da sünni özbəklər, məhz məzhəb baxımından, kafir sanırdılar: ―Həzrət xandgar kəmfürsətlik edib, mən Herat tərəfindən və özbək hərbindən qayıdarkən, bizim ölkəmizə hücum etdi (Bax: Şah Təhmasib. Təzkirə, səh. 32.). 74 Şirvanda bəylərbəyi olan, 1547-ci ildə isə Şirvanda uğursuz müstəqillik cəhdindən sonra İstanbula qaçan Əlqas Mirzə olmuşdur. 89 Əlqasın qızılbaşlara xəyanəti və bunun səbəbləri barədə Şah Təhmasibin özünün maraqlı mülahizəsi vardır. ―Təzkirə‖də Səfəvi hökmdarı Əlqasın İstanbula fərar etməsinin iki səbəbini göstərir ki, həmin səbəblərin ikincisi həqiqətə uyğundur. Şah yazır: ―Əlqas yaği oldu‖. 90 Qardaşınının ona qarşı çıxmasını ürək ağrısı ilə xatırlayan Səfəvi hökmdarı bu hadisənin başvermə səbəbləri üzərində xeyli düşündükdən və bu məsələni götür-qoy etdikdən sonra sözünə davam edir: ―Onun mənə yağı olması (xəbəri) yayılmazdan əvvəl mən Əliağa Ağcasaqqalı onun yanına göndərdim ki, o, müxalif olub, üzünü rəhm silləsindən qaçırmasın. Amma o, Əliağanın nəsihətinə heç də qulaq da asmadı. Öz adına xütbə oxutdurub, sikkə kəsdirdi. * Çərkəzə qaçdı. Oradan mənə məktub yazdı ki, ―bəs mən həzrət xandgarın yanına gedirəm, görün Sizin başınıza nə oyun alacağam!..‖ 91 Əlqasın xəyanətinin ikinci səbəbini belə izah edən Şah Təhmasib Türkiyə Sultanının Azərbaycana hücumunun heç bir əsası olmadığını və bu işdə Əlqasın yalnız bəhanə olduğunu bildirir: ―Gərək həzrət xandgar əvvəlcə onun (Əlqasın – Ş.F.) idrak və əqlini imtahana çəkəydi və sonra onun sözünə əməl edib bu tərəfə gələydi. Bundan başqa, gərək həzrət, Əlqasın günahını öyrənəydi. Əgər mən razılaşmasaydım, istədiyini edəydi. Belə olan surətdə o, mənim üstümə qəzəblə gəlsəydi də haqlı olardı‖. 92 Şah Təhmasibin dövlətlərarası ixtilafları nizama salmaq barədə mülahizəsi belədir. Lakin Sultan Süleyman h. 955 (m. 1548)-ci ilin baharında, Həsən bəy Rumlunun məlumatına görə Osmanlı imperiyasına tabe olan bütün ölkələrdən – Macarıstan, Anadolu, Bosniya, Serbiya, Qaraman, Ərəb və Kəfədən böyük qoşunlar çağırıb üçüncü dəfə Azərbaycana yürüş etdi. 93 ―İranı asanlıqla tuta biləcəyi barədə‖ 94 Sultan Süleymanı əmr edib onu üçüncü dəfə Şərq yürüşünə çıxmağa şirnikləndirən Əlqas Mirzə də yanılmışdı, Sultan Süleyman da. Həsən bər Rumluya görə, Şah Təhmasib qətiyyən fəaliyyətsizlik edib gözləmə mövqeyində durmur, ―qızılbaş dilavərlərini rumluların dörd bir tərəfinə kəşfiyyata göndərir, qazilər Rum əsgərlərini ordubazarda dara çəkirdilər‖. Qızılbaşların belə müqavimətinə ―pərişan və heyran‖ qalan Sultan Süleyman qayıdarkən, Təbriz əhalisi onun döyüşçülərinə hücum etmişdi. 95 Lakin üçüncü Şərq yürüşünə Təbrizdə cəmi dörd gün qalıb heç bir qələbə əldə etmədən geri qayıtmağa məcbur olan Sultan Süleyman bu yürüşün nəticələrini ―zəfər və qələbə‖ adlandırmış, hətta bunu Qərb dövlətlərinə edə bildirmək üçün Fransa kralı II Henrixə bir namə də yollamışdı: ―Məlum olsun ki, ovbaş qızılbaş tayfası şiə * Qeyd: Əlqas Mirzə doğrudan da Şirvanda öz xütbə oxutdurmuş, lakin Şah Təhmasibin fikrinin əksinə, sikkə kəsdirməmişdir. Bunu elə Əlqas Mirzənin özü sultan Süleymana yazdığı bir məktubda belə qeyd edir: ―ümidvaram ki, o İsgəndərməkan və Süleymanın sultan (I Süleyman – Ş.F.) bu bəndənin halına acıyacaq, mövrusi ona verəcək, dinar və dirhəmi onun adı ilə kəsdirəcəkdir‖ (Bax: Ə.Nəvai, Şah Təhmasib Səfəvi, səh. 172.). Yüklə 2,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|