Azərbaycan və osmanli imperiyasi (XV – XVI əsrləR)
Yüklə 2,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
75 məzhəbini yaymaqla iman şöləsini öz dövlət çıraqlarından uzaqlaşdırmışdır. Onların sərdarları olan Təhmasibin qardaşı Əlqas ali sarayımıza müraciət etmişdi. Din güzcüsünü tutan pası qılıncla silib-təmizləmək üçün diyari-şərqə yürüş əmri verildi. Azərbaycan ərazisi fəth edildi. Əsl məqsədimiz Azərbaycan ərazisi fəth edildi. O qəhr olunmuşun (Şah Təhmasibin – Ş.F.) Şirvan məmləkəti də əlimizə keçdi‖. 96 Məsələ bundadır ki, Sultan Süleymanın birinci iki yürüşü kimi bu üçüncü yürüşünün də qələbə ilə bitməsi barədə məktubda deyilən qətiyyən düzgün deyildir. Tamamilə müstəqil bir dövlət ərazisində bir neçə gün dayandıqdan sonra yenidən öz dövlətinə qayıtmaq hansı səbəblə adlandırıla bilər? Əgər həmin yürüşlərdən sonra Osmanlı qoşunları Azərbaycan və Şirvan torpaqlarında qalsaydı və həmin yerlər Osmanlı qayda-qanunu əsasında idarə olunmağa başlanılsaydı, bunu sözsüz ki, Osmanlı qələbəsi kimi qəbul etmək olardı. Öz ölkəsinə ―qış gəldiyi üçün‖ 97 qayıdan sultanın bu dönüşünü qətiyyən qələbə adlandırmaq olmaz. O biri tərəfdən, Osmanlı qoşunlarının Azərbaycandan çıxmasını onların qələbəsi yox, məğlubiyyəti kimi qiymətləndirən Şah Təhmasib, bəlkə də haqlı olaraq özünə nəticə etibarilə qalib saymış, Rüstəmdən hakimi Məlik Kəyumərsə bu xüsusda bir fəthnamə yollamışdır. İran Milli Şura Məclisində saxlanan 606 №-li əlyazmanın 327-ci səhifəsindən əksini tapan həmin fəthnamədə Əlqas Mirzənin xəyanəti, sultanın üçüncü yürüşü, Osmanlı qoşununun Mərənd döyüşü zamanı məğlubiyyəti, ―yürüşdən peşman olub geri qayıtmaları‖ haqqında ətraflı məlumat verilmişdir. 98 Əlyazmanın sonunda Şah Təhmasibin belə bir göstərişi vardır: ―bu müjdəni eşidən bütün xalq gərək üç gecə-gündüz nağara çalıb şadlıq etsin‖. 99 Bir neçə kəlmə də, Şah Təhmasibin şəxsiyyəti barədə demək yerinə düşərdi. O.Əfəndiyev ―XVI əsr Azərbaycan Səfəvi dövləti‖ kitabında bəzi tədqiqatçıların onun guya qeyri-fəal, qətiyyətsiz, təşəbbüssüz olduğunu, ―öz böyük atasına qətiyyən bənzəmədiyini‖ bildirən mülahizələrini doğru olaraq rədd edir və yazır ki, ―Şah Təhmasibin şəxsində biz ağıllı, ehtiyatlı bir siyasətçi görürük‖. 100 Sultan üçüncü yürüşə yollanarkən, Şah Təhmasibin Anadolu keçən bir məktubunda deyilirdi: ―Siz ki, qədimül-əyyamdan əshabe-xanədane-sorxsər‖ və ərbabe-əhzabe-mərdane-rəfzpərvərsiz, hazır və mühəyya olasız. Biz bu canebdən ale-Osman ilə karzarda ikən gəlib yetişəsiz. Ola bilsin ki, Sizin köməyiniz sayəsində bu bəliyyeye-əzimə (böyük bəla –Ş.F.) üstümüzdən dəf ola‖. 101 Deməli, Şah Təhmasib heç də ―təşəbbüssüz hökmdar‖ olmamış, yeri düşdükdə, Osmanlılara qarşı öz hərbi fəndlərini həyata keçirməyi bacarmışdır. O öz ―Təzkirə‖sində, hətta Əlqasın sözü ilə hərəkət edib, Azərbaycana hücuma keçən Osmanlıları ―divanə və ağılsız‖ adlandırmışdır: ―Əlqas bir məktub yazıb bildirir ki, xandgar atamın mülkünü (yəni Qızılbaş dövlətini – Ş.F.) bütünlüklə mənə vermişdir. Bu məktub mənə (yəni Şah Təhmasibə - Ş,F.) çatan kimi rumilərin divanəliyi və ağıllarının azlığı tamamilə məlum oldu. Cavabında yazdım ki, mülk 76 nə mənimdir, nə də xandgarın, mülk allahındır ki, hər kimə məsləhət bilsə ona da verər‖. 102* Mənbələrin məlumatından bəlli olur ki, Sultan Süleyman ―Şərq diyarı‖na etmiş olduğu uğursuz üçüncü yürüşdən 6 il sonra yenidən Aərbaycana hücuma keçmişdir. Bildiyimiz kimi, o, dördüncü yürüşə üçüncü yürüşdən az sonra başlamaq istəmiş, lakin başı imperiyanın niyyətini tezliklə həyata keçirə bilməmişdir. Lakin bu heç də o demək deyildir ki, Osmanlı sultanı dördüncü yürüş barədə 6 il düşünüb-daşınmamışdır. Biz Azərbaycan torpağında və İraqi-Əcəmdə kama yetdik, qazilərimiz neçə-neçə qala aldı. İki il yaxındır ki, əsgərlərimiz öz ipək libaslarını polad paltarlarla əvəz etmişdir. Əgər o tərəfdən də (yəni Mavəra ən-nəhrdən – Ş.F.) din qoşunları hücuma keçərsə, o yolunu azmış tayfa yer üzündən silinər. Həmin yolunu azanlar olduqca zəifdirlər. Əgər Sizin də qoşunlarınız o müridləri əzmək üçün, gələrsə, işlərimiz düzələr. 103 Qızılbaş ordusunun ―olduqca zəif‖ olmadığına Sultan Süleymanın başqa bir məktubu da sübutdur. Bir türkmən hakiminə müraciətlə göndərilən həmin məktubda h. 961 (m. 1554)-ci ilin ramazan ayının ortalarında ―qorxaq qızılbaş tayfasına yürüş üçün qəza‖ təklif olunur, ―bu işin (qəzanın) həyata keçməsi üçün bundan əvvəl də həmin türkman hakiminə məktub göndərildiyi‖ bildirilir. 104 Göstərmək lazımdır ki, Sultan Süleymanın qızılbaşlara müxalif olan hakimlərə belə məktublar göndərilməsinin səbəbi h. 959 (m. 1552)-ci ildən başlayaraq Şah Təhmasibin Osmanlıların əlində olan torpaqlara etdiyi fəal hərbi hücumlarla əlaqədardır. 1552-ci ilin başlanğıcında Ərzurum hakimi İsgəndər paşanın əvvəlcə Xoya, sonra isə Çuxursədə hücumuna cavab olaraq, Şah Təhmasib həmin ilin yayında böyük ordu yığmış, onları dörd hissəyə bölüb aşağıdakı dörd istiqamətə yollamışdı. 1. Ərciş və Bargiri; 2. Pasin; 3. İraqi-Ərəb; 4. Dəbil (Dvin). Qızılbaşların bu hücumlarında məqsəd Osmanlı Türkiyəsi sərhəd vilayətlərini Osmanlı döyüşçülərindən təmizləmək və hərbi qənimət ələ keçirmək idi. Şah Təhmasibin özü şəxsən bu hərbi yürüşlərdə iştirak edirdi. 105 1552-1553-cü ildə Türkiyə ilə həmsərhəd vilayətlərdə bir sıra uğurlu qələbə əldə edən qızılbaşlar (Trabzon valisi Mustafa bəy, Mərəş hakimi Xeyrəddin bəy * Sultan Süleyman üçüncü dəfə Təbrizə girdiyi zaman doğrudan da, Əlqas Mirzənin ixtiyarında ―top və çəpi‖ verərək onu ―Təbrizdə İran taxtına‖ çıxzarmışdı. F.Kırzıoğluya görə, hökmdarlığa yaramadığını bildirdi. Vaxtilə Şirvanda etdiyi zülmləri Təbrizdə də etməyə başladı. Sultan vəziyyəti belə görüb, ―Əlqas Mirzənin Təbrzi taxtına uyğun görmədi‖ (Göstərilən əsər. Səh. 186). Bizə elə gəlir ki, Sultan Süleymanın Əlqası ―təbriz taxtına uyğun görməməsini‖ səbəbini heç də ―bu yeni hökmdarın‖ zülmkarlığında yox, Osmanlılardan Şah Təhmasibin hərbi siyasəti nəticəsində Azərbaycanda qala bilməmələrində axtarmaq lazımdır. Yüklə 2,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|