39
Бу щалда озоносфер гцтбцндян озон ахыны башламалы вя 60 –
70
0
ъ.е. даиряси хяттиндя йыьылмалыдыр. Анъаг беля бир баланс
йохдур.
Озонун цмуми мигдары башга ен даиряляриндя дя хейли
азалмышдыр. 1983 –ъц илдя онун орта иллик мигдары Йер
кцрясинин щяр йериндя сон 30 илдя апарылан юлчцлярин орта
гиймятиня нязярян 4% ашаьы дцшмцшдцр. Бу 1982 –ъи илин
апрелиндя Мехсикада Ел-Чичон вулканынын эцълц пцсэцрмяси
нятиъясиндя баш вермишдир. Бир илдян сонра тяркибиндя хлор,
щидроэен вя щидроксил олан бу газлар бцтцн йер атмосфери
бойунъа сяпялянмишдир. 1984 –ъц илдя озонун мигдары орта
гиймятиня чатмышдыр. Лакин 1985 –ъи илдян озонун
мигдарынын гейри-тропик йерлярдя илдя 0,5 – 1,0%, бащар
вахты ися 2 – 4% азалмасы мцшащидя олунмушдур. Беля
азалманын сябяби ахыра кими мялум дейил. Лакин дяйишмянин
йаваш
сцрятля
эетмяси
атмосферя
атылан
щалоэен
карбощидроэенлярин
артмасы
вя
стратосфердя
хлор
бирляшмяляринин олмасы иля баьлыдыр.
Озонун стратосфердя азалмасы иля йанашы, онун Йерин
ашаьы тропосфериндя йяни йер сятщиндя 1 – 1,5 км
щцндцрлцкдяки мигдарынын артмасы мцшащидя олунуб.
2.5. Atmosfer çirkləndiricilərinin təsnifatı və
çirklənmə mənbələri
Çirkləndirici maddələrin ətraf mühitə təsiri lektruksiya
(parçalanma) məhsullarının xüsusiyyətlərinin fiziki və kimyəvi
xassələrindən, onların ətraf mühitdə olan tullantılarının
qatılığından asılıdır. Atmosferdə çirkləndiricinin yayılma
miqyasını müəyyən edən əsas parametr onun atmosferdə
mövcud olmadığının vaxtıdır. Buradan çirkləndirici maddələrin
tullantılarının yaxud çirkləndiricilərin özlərinin üç tipə
bölünməsi ortalığa çıxır.
40
qlobal miqyasda çirkləndiricilərə gətirib çıxaran-atılma
yerindən asılı olmayan qlobal miqyasda ətraf mühitdə
yayılmağa
malik
olan
(karbon
qazı)
freonlar,
parçalanma müddəti (aydan çox radionuklidlər),
atmosferdə uzun zaman mövcud olan (aylar, yaxud
illər) tullantı maddələri;
regional miqyasda çirkləndirmələrə gətirib çıxaran
(region bir neçə dövlətin ərazisini əhatə edə bilər) –
regionun çirklənməsinə gətirib çıxaran, atmosferdə
məhdud zaman mövcud olan (adətən bir neçə sutka)
tullantı maddələri (kükürd və azot oksidi, pestisidlər,
ağır metallar). Onların region həddindən çıxandan sonra
qatılığı sürətlə azalır, lakin hər tərəfdə izləmə
miqdarında müşahidə olunur.
lokal miqyasda çirklənmələrə gətirib çıxaran (nisbətən
kiçik ərazidə) – atmosferdə az zaman mövcud olan
maddə tullantıları (kobuddispersli aerozollar, sulfid
turşusu və digər maddələlr və s.)
Atmosferi çirkləndirən 2 növ mənbə mövcuddur: təbii
və antropogen mənbələr.
Kosmik toz Yerin atmosferində yanmış meteoritlərin
qalıqlarından əmələ gəlir. Hər il Yer üzərinə 2...5 mln.t.
kosmik toz düşür. Təbii tozda həmçinin yer atmosferinin tərkib
hissəsidir. O, havada mövcud ən xırda bərk olan asılmış,
zərrəciklərdən 10
-6
....10
-5
radiuslu və orta radiuslu 5·10
-6
m
olan konvensasiya nüvəsindən ibarətdir.
Təbii tozun hissəcikləri üzvi və qeyri-üzvi mənşəlidir.
Aşağıda baş vermiş təbii vəziyyətlər nəticəsində əmələ gəlir:
dağ sürüşməsi və torpaqların dağılması və
aşması;
vulkan püskürmələri;
meşə, çöl və torf yanğınları;
dəniz səthindən buxarlanmalar.
41
Atmosferin aşağı qatlarını tozla çirkləndirən
mənbələr arasında xüsusi olaraq susuz səhraları və gölləri qeyd
etmək lazımdır. Atmosferdə olan toz su buxarlarının
konvensasiyasına və yağıntıların əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Həmçinin birbaşa günəş radiasiyasını udur və canlı
orqanizmləri günəş şüalanmasından mühafizə edir.
Maddələrin bioloji parçalanması hidrogen sulfidi,
amiakın, karbohidrogenlərin, azot oksidlərinin, karbon oksid və
dioksidlərin və s. əmələ gəlməsinə və atmosferə külli
miqdarda artmasına gətirib çıxarır. Təbii və antropogen
mənbələrin qüvvəsi və onların atmosferin bütövlüklə
çirklənməsinə əlavə qoşulması bir çox tədqiqatların həmişə bir
mənalı nəticələnməyən predmetidir. Məsələn il ərzində
vulkanlar orta hesabla Yer atmosferinə 30...150 metr qaz və
30...300metr kiçik dirspersli kül tullayır, halbuki ABŞ-da və
SSRİ-də stasionar mənblərdən il ərzində 20...25 mln t. toz
tullanırdı, 1980 ci illərdə isə dünya üzrə kükürdün antropogen
tullantılarının miqdarı ildə 100 mln t. təşkil edirdi.
Atmosferin
antropogen
çirklənməsinin
əsas
mənbəyi sənaye, kənd təsərrüfatı nəqliyyat energetika və s.
təşkil edir. Atmosferə təsir etmə antropogen birbaşa və qismən
yaxud dolayı yolla. Qismi təsir – Atmosferin vəziyyətində əks
olunan ekoloji tarazlığa və biosferin digər komponentlərinə
insanın pozucu nəticəsidir. Bura-böyük sahələrdə meşələrin
məhdudlaşdırılması, iri məsafələrin şumlanması, iri su
hovuzlarının
(anbarlarının)
yaradılması;
çayların
axar
istiqamətlərinin dəyişdirilməsi; meliorasiya işləri; açıq üsulla
faydalı qazıntıların hasil edilməsi aiddir. Yer səthinin
əlamətləri və xüsusiyyətlərinin dəyişməsi aşağıdakılara təsirini
göstərir:
Yer-atmosfer
energetik
sistemində
mübadilə
proseslərinə, yer səthinin termik xüsusiyyətlərinə və və
bununla əlaqədar olan atmosferə istiliyin verilməsinə, səthin
rütubət tərkibinə, hansı ki, dəyişdikdə planetin səthi ilə zaman
Dostları ilə paylaş: |