Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ

Boz  və  dağ  çəmən  torpaqlarında  I37Cs-ııin  yayılma 

qanunauyğunluğu  daha  çox  aşkar  olunmuşdur.  Belə  ki, 

dağ  qəhvəyi  çəmən  və  dağ  qəhvəyi  meşə  torpaq-larmda 

radionuklidin  miqdarı  dərinliyə  getdikcə  azalır.  Torpaqların 

bü-tün 

horizontallarında 

137Cs-nin 

miqdarı, 

90Sr-nın 

miqdarından  azdır (2, s.3-10).

Naxçıvan MR  yerləşən radionuklidlərin  yerləşməsi və 

miqrasiyası  şaquli  zonallığa  görə  öyrənilir.  238U-in  orta 

qatılığı  regionun  torpaqlarında  1,4-1,8  s  Bk  /q  arasında 

dəyişərək  l,6 s B k /q   təşkil  edir (2,  s.  15-18).

Alçaq  və  dağətəyi  rayonlarda  238U-in  miqdarı  dağlıq 

ərazilərdəkindən  azdır.

Boz 

torpaqlarda 

radionuklidin 

max.  miqdarı 

allüvial  -şaquli  və  dağ -qəhvəyi  ğst  humus  şaquliliyində 

ancaq  dağ  qəhvəyi  zonallıqda  müşahidə  edilir.

Regionun  torpaqlarında 226  Ra-nın  orta  qatılığı  1,6  - 

2,9  sBk/q  arasında  dəyişir.  Dağlıq  ərazilərin  torpaqlarında 

radionuklidlərin  miqdarı,  düzənlik  və  dağətəyi  rayonların 

ərazisindəkindən  çoxdur.  Qeyd  edək  ki,  tədqiq 

olunan 

torpaqda  müşahidə  olunan  radioaktivlik  238U  -in,  226Ra 

arasındakı  müvazinətdə  Ra- a  tərəf  sıxılıb  daha  çox  meyl

e d ir (1 ,8 .1 7 4 -1 7 6 ).

Regionun  ərazisində  210  Po  -nun  orta  qatılığı  2,2- 

6,0  sBk  /q  arasında  dəyişir.  Bu  radionuklidin  max.  miqdarı 

boz  və  boz  qəhvəyi  meşə  torpaqlarından  aşağı  şaquli 

zonallıqdadır.  232  Th  -nin  qatılığı  1,1-2

,2

  s  Bk  /q,  40K  -ın

orta  qatılığı isə bu  torpaqlarda  31,8-44,2  s B k / q   arasında 

dəyişir (cədvəl 2), (1, s.  176-179).

558

---

N a x ç ıv a n   M R   ə ra zisin d ə   təbii,  r a d io n u k lid lə rin   o rta

konseııtrasiyası

______________

( o rta  p r o filli  to r p a q )

_____________

Torpaq, təsərrüfat və 

№ kəsik

Radionuklidlər,  sBk/q

238U

226Ra

210po

232Th

40 К

Boz şumlanmış (150)

1,4

1,7

2,6

1,8

37,4

Dağ-qəhvəyi çöllük 

(151)

1,4

1,5

2,2

1,1

44,2

Dağ-meşə qəhvəyi' 

(152)

1,7

2,8

6,0

2,4  *

31,8

Dağ çəmən çöllük 

(153)

1,8

2,9

5,4

2,3  .

31,8-

44,4

Dəyişmə

1,4-

1,8

1,5-

2,9

2,2-6,0

U -2,4

38,9

Orta

1,6

2,4

4,0

2,2

Ümumi 

radioaktivlikdə 

regionda 

ən 

böyük 

göstərici  40K  - a   məxsusdur.  Araşdırmalar  sübut  edir  ki, 

respublikanın  torpaqlarındakı  radionuklidlərin  qatılığının 

müəyyənləşdirilməsi  bir-birindən  asılı deyil.

Məlumdur  ki,  əsas  radionuklidlərin 

qatılığına 

torpaqdakı  aqrokimyəvi  birləşmələr  təsir edir.  Onu da qeyd 

etməliyik 

ki,  təbii 

radionuklidlik 

torpaqlarda 

ümumi 

radionuklidliyin  2-10%-ni  təşkil  edir.

Ədəbiyyat:

1.  M.A.  Абдуллев,  Дж.А.Алиев  «Миграция  искусственных  и 

естественных  радионук-лидов  в  системе  почва  -   растение». 

Баку- «Элм» ,  1998.  237 с.

2.  Кузнецов  А.В.,  Агишев  М.Х..  Мгеладзе  В.С.,  Недялков  С.И. 

Естественные  радио-ак-тивные  нуклиды  в  системе  почва- 

удобрение -растение. -В кн.  :  Влияние  интенсив.химизации с.- 

х.  На  накоп.  естеств.  Радионуклидов  в  почве  и  продукции 

растениеводства. М .:  1986 .  с.20

559

---

3.  Абдуллаев  М.А. 

Размеры 

накопления 

';üSr  в  растениях 

Азербайджанской  ССР.  -В  кн.  :  Тез.  докл.  II  респ.  конф.  « 

Химия  и сельское хозяйство». -  Баку :  1977.  с.32

4.  М.Е.  Salayev, 

R.H.  Məmmədov 

«Naxçıvan 

MSSR-in 

torpaqları  və  onlardan  səmərəli  istifadə»  Naxçıvan  MSSR  , 

«Elm»  1975  ,  s.  230-240

C E Y H U N  Ə S G Ə R  O V

N a x ç ıv a n   D ö v lə t  U n iversiteti

GİLANÇAYIN  HİDROENERJİ  EHTİYATLARI

Blokada  şəraitində  yaşayan  Naxçıvan  MR  əhalisinin

əsas  problemlərindən  biri  elektrik  enerjisinə  olan  təlabatıdır.

Enerjiyə  olan  tələbatı  ödəmək  üçün 

dağ  yamaclarında

yayılmış  seyrək  meşələr  və  kolluqlar  yerli  əhali  tərəfindən

qırılaraq  məhv  edilir.  Bu  da  öz  növbəsində  yamacların

eroziyasına,  sel  prosesinin  inkişafına,  quruııt  sularının

səviyyəsinin  aşağı  düşməsinə  və  bir  çox  yüksək  debitli

bulaqların qurumasına səbəb olur. Muxtar 

Respublikada

ehtiyatı  az  olan  meşələrdə  qırılan  ağaclardan  yanacaqdan

əlavə, həm də tikinti materialları kimi istifadə olunur.

Bu  gün  Naxçıvan  MR-də  elektrik  enerjisinə  olan

tələbatın  miqdarı  lmlrd  85 mln 341  min  kV/saat həcmindədir.

• 

___ 

•

Bu  ehtiyac Araz  SES,  Duzdağ  IES,  bundan  əlavə  qonşu  iran

və  Türkiyə  dövlətlərindən  alman  enerji  ilə  ödənilir.  Yerli

istehsal  çox  az  olduğundan  tələbat  baha  başa  gələn  idxal

olunan  enerji  hesabınadır.  Belə  ki,  irandan  alınan  lkVt/ saat

enerjinin  dəyəri 71  manatdır.

Yanacağın  daşınma  xərclərini  nəzərə  alsaq  istismar

•  

_

gücü  60mVt  olan  Duzdağ  IES-in  hər  kVt/saat  enerji  istehsalı 

İrandan  alınan  enerjiyə nisbətən çox  baha başa gəlir.  Belə ki, 

bizim  şəraitdə  lkVt  enerji  almaq  üçün  300-500  qr  arası 

yanacaq  tələb  olunur  ki  bu  da  təxminən  250-400  manat 

dəyərin dəd ir (1).

560

---