Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ

çiçəklər  açır.  Açiçiçək, 

2

:əngçiçək,  yastıqotu  və  sair  çoxillik 

bitkilər  kökləri  vasitəsilə  torpağa  sıx yapışaraq  alp  xalılarını 

yaradırlar.

Yüksək dağlıq zona üçün bezuar keçisi, Asiya muflonu, 

bəbir, dağlıq dələsi,  kiçik cənub  ayısı və vaşaqlar səciyyəvidir. 

Böyük 

Qafqazda 

olduğu 

kimi 

burada 

da 

ovçuluq 

təsərrüfatları  yaratmaq  bəzi  heyvan  və  quş  növlərinin  xarici 

turistlər  tərəfindən  ovlanmasına  icazə  verməklə  xeyli  vəsait 

əldə etmək mümkündür.

Göründüyü  kimi  dağ  -   çəmən  landşaft  kompleksi 

daxilində  iqlim  və  balneoloji,  turizm  və  istirahət,  ovçuluq, 

alpinizm  və  qayalara  dırmanmaq,  xizək,  at  yürüşü  kimi 

rekreasiya  potensialının  olmasına  baxmayaraq  burada  bu 

sahələrə 

uyğun  müəssisələr 

fəaliyyət 

göstərmir.  Bizcə 

müvafiq  rekreasiya  ehtiyatlarından  istifadə  olunması  üçün 

bu  sahədə ətraflı  araşdırmalar  və  təbii, 

iqtisadi, sosial  qiymətləndirmələr aparılmalıdır.

Ə d ə b i y y a t :

1.  Бабаев  H.  «Природная  характеристика  Гямигая».  NDU-nun 

elmi  əsərləri  № 9, 2002. s. 35-37.

2.  Babayev  S.Y. 

«Naxçıvan  Muxtar  Respublikasının  coğrafi­

yası».  Bakı,  1999, 226 s.

3.  Qəribov  Y.Ə.,  Verdiyeva  T.Y. 

«Kiçik  Qafqazın  şimal-şərq 

yamacı  landşaftlarının  rekreasiya  ehtiyatlarının  qiymətlən­

dirilməsi».  Azərbaycan  coğrafiya  cəmiyyətinin  əsərləri.  VIII 

cild.  Bakı, 2003, s.  179-190

567

---

ETİQAT BEKTAŞİ 

Naxçıvan Dövlət Universiteti

NAXÇIVAN  MUXTAR RESPUBLİKASINDA  ENDOGEN

MƏNŞƏLİ  TƏBİƏT ABİDƏLƏRİ

N a x ç ıv a n   M R  

m ü rə k k ə b   tə b ii  ş ə ra itə   m a lik   olub, 

ö z ü n ə m ə x s u s   c o ğ ra fi  m ö v q e y i  ilə  s ə c iy y ə lə n ir.  B u ra d a  

g ü n ə ş   ra d ia s iy a s ın ın ,  g ü n ə ş li  s a a tla rın   m iq d a rı,  te m p e ­

ra tu ru n   illik   c ə m i,  d ü z ə n lik lə rd ə   m ü ş a h id ə   e d ilə n   m a k s i­

m u m   v ə   m in im u m   te m p e ra tu r  a m p litu d u   re s p u b lik a n ın   di­

g ə r  v ila y ə tlə rin ə   n is b ə tə n   y ü k s ə k d ir.  B u  k iç ik   ə ra z i  son 

d ə rə c ə   m ü rə k k ə b   re ly e fə ,  m ü x tə lif  la n d ş a fta ,  b itk i  ö rtü y ü ­

n ün  tə z a d lı  ç a la rla rın a ,  d a ğ   m e ş ə lə rin ə ,  ç o x s a y lı  b u la q la ra , 

ş ə fa lı  m in e ra l  su  m ə b ə lə rin ə ,  s a y s ız   ç a y   v ə   ç a y   q o lla rın a  

m a lik d ir.

N a x ç ıv a n   M R -in   tə b iə tin in   rə n g a rə n g liy id ir  ki,  onun 

ə ra z is i  b a ş lıc a   o la ra q   iki  fiz ik i  c o ğ ra fi  ö lk ə y ə   d a x il  e d ilir-  Ön 

A s iy a   v ə   Q a fq a z .

Ö n   A s iy a   fiz ik i  c o ğ ra fi  ö lk ə s in ə   s ə h ra   e le m e n tli, 

y a rım s ə h ra   ş ə ra itli  Ş ə ru r-O rd u b a d   m a ili  d ü z ə n liy i,  Q a fq a z a  

isə  ç ö l  v ə   ç ə m ə n   ş ə ra iti  G ü n n ü t-  Q a p ıç ıq   y ü k s ə k   v ə   orta 

d a ğ lıq   ra y o n la rı  d a x ild ir  (4,  s.  2 6 5 ).

T ip ik   d a ğ lıq   ö lk ə   o la n  

N a x ç ıv a n  

M R -in  

ə ra zisi 

e n d o g e n   m ə n ş ə li  tə b iə t  a b id ə lə ri  ilə  z ə n g in d ir.

T ə b iə t  a b id ə lə ri  in s a n la rın   iş tira k ı  o lm a d a n   q ü d ­

rə td ə n   y a ra n m ış   c o ğ ra fi  o b y e k tlə r-d a ğ la r,  d a ş la r,  q a y a la r, 

d ə rə lə r,  ç a y la r,  g ö llə r,  b u la q la r,  m e ş ə lə r,  h ə m ç in in   fa u n a  

v ə   flo ra n ın   m a ra q lı  n ü m u n ə lə rid ir  (2,  s .4 4 ).

N a x ç ıv a n   M R -in   tə b iə t  a b id ə lə r in i'ə s a s ə n   o ro q ra fik  

h id ro d o ji,  fa u n is tik   v ə   la n d ş a ft  a b id ə lə r  q ru p u n a   b ö lm ə k  

o la r.

O ro q ra fik   a b id ə lə r  q ru p u n a   ö z   fo rm a s ı  v ə   in s a n la rın  

h ə y a tın d a   o y n a d ığ ı  rolu  ilə  s e ç ilə n ,  d iq q ə ti  c ə lb   e d ə n  

d a ğ la r,  d a ğ   z irv ə lə ri,  q a y a la r v ə   s.  d a x ild ir  (2 ,s .4 8 ).

568

---

O ro q ra fik   tə b ii  a b id ə lə rd ə n   s a y ıla n   e n d o g e n   m ə n ş ə li 

Z ə n g ə z u r  s ils ilə s in in   o rta   h ü n d ü rlü y ü   3 2 0 0   m e tr  o lu b ,  K içik 

Q a fq a zın   b ü tü n   s ils ilə lə rin d ə n   y ü k s ə k d ir.  O n u n   ən  h ü n d ü r 

zirvəsi 

o la n  

Q a p ıç ıq  

e y n i 

z a m a n d a  

K içik 

Q a fq a z ın  

A z ə rb a y c a n   ə ra z is in d ə   ən  y ü k s ə k  z irv ə s id ir.

G ə m iq a y a   O rd u b a d   ra y o n u n u n   T iv i  v ə   N ə s irv a z  

kə n d lə ri  y a x ın lığ ın d a   y e rlə ş ə n   h ü n d ü r  d a ğ   z irv ə s i  Q a p ıc ığ ın  

ə fs a n ə v i 

adıdır. 

G ə m iq a y a  

h ə m  

də 

q ə d im  

q a y a ü s tü  

rə s m lə rin ə   g ö rə   m ə ş h u rd u r.  D a ğ ın   c ə n u b   y a m a c la rın a  

s ə p ə lə n m iş  

q ra n it-  q a b b v o   tə rk ib li 

q a y a la r  ü z ə ri  s a n k i 

insan  əli  ilə  h a m a rla n m ış d ır.  Q a y a ü s tü   rə s m lə r  y a s tı  s ə th li 

sərt  q a y a la r  ü z ə rin d ə   e y n i  tə rk ib ə   v ə   s ə rtliy ə   m a lik   d a ş la rın  

va sitə si  ilə 

m ə h a rə tlə   h ə k k   e d ilm iş d ir.  G ə m iq a y a   rə s m lə r 

q a le re y a s ıd ır.  B u  rə s m lə r  N a x ç ıv a n ın   d a ğ ə tə y i  v ə   d ü z ə n lik  

h is s ə lə rin d ə   y a ş a m ış   q ə d im   o tu ra q   ə k in ç i-m a ld a r  ta y fa la rın  

həyat  tə rz in i 

ə k s   e td irə n   tə s v iri 

s ə n ə t  n ü m u n ə lə rid ir. 

O rd u b a d   d a ğ la rın ın   h ü n d ü r  z irv ə lə rin d ə k i  y a y la q la r  h ə m in  

ta yfa la rın   m ə s k ə n i  o lm u ş d u r.  G ə m iq a y a d a   d ə n iz   s ə v iy ­

yə sin d ə n   3 5 0 0 -3 7 0 0   rrıe tr  h ü n d ü rlü k d ə   “ Q a r a n q u ş ” ,  “ N ə b i- 

y u rd u ”  v ə   “ C a m ış ö lə n ”  adlı  y a y la q la rd a   ç o x lu   q a y a ü s tü  

rə sm lə r  q e y d ə   a lm ış d ır  (3,  s.  5 6 -5 7 ).

N a x ç ıv a n   M R -in   m ö h tə ş ə m   g ö rü ş ə   m a lik   o la n   tə b ii 

a b id ə lə ri 

iç ə ris in d ə  

N a x ç ıv a n ın  

s im v o lu n a  

ç e v rilm iş  

İlandağ-  H a ç a d a ğ   ö z ü n ə   x ü s u s i  “y e r  q a z a n ıb ".

İla n d a ğ   h ü n d ü rlü y ü   2 4 1 3 ,4   m e trə   ç a ta n   v u lk a n  

m ənşəli  la k k o litd ir  (2 .S .1 9 5 ).  Bu  d a ğ   k ö m b ə   v ə   ya   g ö b ə lə k  

form ası  a lm ış   y e r   q a b a ğ ın d a   ç ö k ü n tü   s u x u rla rı  a ra s ın a  

girm iş  v ə   o ra d a   y e r  s ə th in i  q a ld ırm ış   m a q m a   k ü tlə s id ir.

Kontinental  iqlim  şəraitində  Iakkolitin  üstünü  örtmüş 

çöküntü  qatları  Genudasiya  vasitəsi  ilə  aparıldıqdan  sonra, 

“göbələk”  və  ya  “yumurta  ”  formalı  maqmanın  üstü  açılır. 

İlandağ  məhz  bu  prosesə  məruz  qalmış,  “donub”  qalmış 

maqma öz görkəmi ilə bənzərsiz bir mənzərə yaratmışdır.

ilandağ  yamacları  sıldırımlı  olub,  ətəyində  külli 

miqdarda  aşınma  materialları  toplanmışdır.  Kserofıt  kolluq

569

---