çiçəklər açır. Açiçiçək,
2
:əngçiçək, yastıqotu və sair çoxillik
bitkilər kökləri vasitəsilə torpağa sıx yapışaraq alp xalılarını
yaradırlar.
Yüksək dağlıq zona üçün bezuar keçisi, Asiya muflonu,
bəbir, dağlıq dələsi, kiçik cənub ayısı və vaşaqlar səciyyəvidir.
Böyük
Qafqazda
olduğu
kimi
burada
da
ovçuluq
təsərrüfatları yaratmaq bəzi heyvan və quş növlərinin xarici
turistlər tərəfindən ovlanmasına icazə verməklə xeyli vəsait
əldə etmək mümkündür.
Göründüyü kimi dağ - çəmən landşaft kompleksi
daxilində iqlim və balneoloji, turizm və istirahət, ovçuluq,
alpinizm və qayalara dırmanmaq, xizək, at yürüşü kimi
rekreasiya potensialının olmasına baxmayaraq burada bu
sahələrə
uyğun müəssisələr
fəaliyyət
göstərmir. Bizcə
müvafiq rekreasiya ehtiyatlarından istifadə olunması üçün
bu sahədə ətraflı araşdırmalar və təbii,
iqtisadi, sosial qiymətləndirmələr aparılmalıdır.
Ə d ə b i y y a t :
1. Бабаев H. «Природная характеристика Гямигая». NDU-nun
elmi əsərləri № 9, 2002. s. 35-37.
2. Babayev S.Y.
«Naxçıvan Muxtar Respublikasının coğrafi
yası». Bakı, 1999, 226 s.
3. Qəribov Y.Ə., Verdiyeva T.Y.
«Kiçik Qafqazın şimal-şərq
yamacı landşaftlarının rekreasiya ehtiyatlarının qiymətlən
dirilməsi». Azərbaycan coğrafiya cəmiyyətinin əsərləri. VIII
cild. Bakı, 2003, s. 179-190
567
ETİQAT BEKTAŞİ
Naxçıvan Dövlət Universiteti
NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASINDA ENDOGEN
MƏNŞƏLİ TƏBİƏT ABİDƏLƏRİ
N a x ç ıv a n M R
m ü rə k k ə b tə b ii ş ə ra itə m a lik olub,
ö z ü n ə m ə x s u s c o ğ ra fi m ö v q e y i ilə s ə c iy y ə lə n ir. B u ra d a
g ü n ə ş ra d ia s iy a s ın ın , g ü n ə ş li s a a tla rın m iq d a rı, te m p e
ra tu ru n illik c ə m i, d ü z ə n lik lə rd ə m ü ş a h id ə e d ilə n m a k s i
m u m v ə m in im u m te m p e ra tu r a m p litu d u re s p u b lik a n ın di
g ə r v ila y ə tlə rin ə n is b ə tə n y ü k s ə k d ir. B u k iç ik ə ra z i son
d ə rə c ə m ü rə k k ə b re ly e fə , m ü x tə lif la n d ş a fta , b itk i ö rtü y ü
n ün tə z a d lı ç a la rla rın a , d a ğ m e ş ə lə rin ə , ç o x s a y lı b u la q la ra ,
ş ə fa lı m in e ra l su m ə b ə lə rin ə , s a y s ız ç a y v ə ç a y q o lla rın a
m a lik d ir.
N a x ç ıv a n M R -in tə b iə tin in rə n g a rə n g liy id ir ki, onun
ə ra z is i b a ş lıc a o la ra q iki fiz ik i c o ğ ra fi ö lk ə y ə d a x il e d ilir- Ön
A s iy a v ə Q a fq a z .
Ö n A s iy a fiz ik i c o ğ ra fi ö lk ə s in ə s ə h ra e le m e n tli,
y a rım s ə h ra ş ə ra itli Ş ə ru r-O rd u b a d m a ili d ü z ə n liy i, Q a fq a z a
isə ç ö l v ə ç ə m ə n ş ə ra iti G ü n n ü t- Q a p ıç ıq y ü k s ə k v ə orta
d a ğ lıq ra y o n la rı d a x ild ir (4, s. 2 6 5 ).
T ip ik d a ğ lıq ö lk ə o la n
N a x ç ıv a n
M R -in
ə ra zisi
e n d o g e n m ə n ş ə li tə b iə t a b id ə lə ri ilə z ə n g in d ir.
T ə b iə t a b id ə lə ri in s a n la rın iş tira k ı o lm a d a n q ü d
rə td ə n y a ra n m ış c o ğ ra fi o b y e k tlə r-d a ğ la r, d a ş la r, q a y a la r,
d ə rə lə r, ç a y la r, g ö llə r, b u la q la r, m e ş ə lə r, h ə m ç in in fa u n a
v ə flo ra n ın m a ra q lı n ü m u n ə lə rid ir (2, s .4 4 ).
N a x ç ıv a n M R -in tə b iə t a b id ə lə r in i'ə s a s ə n o ro q ra fik
h id ro d o ji, fa u n is tik v ə la n d ş a ft a b id ə lə r q ru p u n a b ö lm ə k
o la r.
O ro q ra fik a b id ə lə r q ru p u n a ö z fo rm a s ı v ə in s a n la rın
h ə y a tın d a o y n a d ığ ı rolu ilə s e ç ilə n , d iq q ə ti c ə lb e d ə n
d a ğ la r, d a ğ z irv ə lə ri, q a y a la r v ə s. d a x ild ir (2 ,s .4 8 ).
568
O ro q ra fik tə b ii a b id ə lə rd ə n s a y ıla n e n d o g e n m ə n ş ə li
Z ə n g ə z u r s ils ilə s in in o rta h ü n d ü rlü y ü 3 2 0 0 m e tr o lu b , K içik
Q a fq a zın b ü tü n s ils ilə lə rin d ə n y ü k s ə k d ir. O n u n ən h ü n d ü r
zirvəsi
o la n
Q a p ıç ıq
e y n i
z a m a n d a
K içik
Q a fq a z ın
A z ə rb a y c a n ə ra z is in d ə ən y ü k s ə k z irv ə s id ir.
G ə m iq a y a O rd u b a d ra y o n u n u n T iv i v ə N ə s irv a z
kə n d lə ri y a x ın lığ ın d a y e rlə ş ə n h ü n d ü r d a ğ z irv ə s i Q a p ıc ığ ın
ə fs a n ə v i
adıdır.
G ə m iq a y a
h ə m
də
q ə d im
q a y a ü s tü
rə s m lə rin ə g ö rə m ə ş h u rd u r. D a ğ ın c ə n u b y a m a c la rın a
s ə p ə lə n m iş
q ra n it- q a b b v o tə rk ib li
q a y a la r ü z ə ri s a n k i
insan əli ilə h a m a rla n m ış d ır. Q a y a ü s tü rə s m lə r y a s tı s ə th li
sərt q a y a la r ü z ə rin d ə e y n i tə rk ib ə v ə s ə rtliy ə m a lik d a ş la rın
va sitə si ilə
m ə h a rə tlə h ə k k e d ilm iş d ir. G ə m iq a y a rə s m lə r
q a le re y a s ıd ır. B u rə s m lə r N a x ç ıv a n ın d a ğ ə tə y i v ə d ü z ə n lik
h is s ə lə rin d ə y a ş a m ış q ə d im o tu ra q ə k in ç i-m a ld a r ta y fa la rın
həyat tə rz in i
ə k s e td irə n tə s v iri
s ə n ə t n ü m u n ə lə rid ir.
O rd u b a d d a ğ la rın ın h ü n d ü r z irv ə lə rin d ə k i y a y la q la r h ə m in
ta yfa la rın m ə s k ə n i o lm u ş d u r. G ə m iq a y a d a d ə n iz s ə v iy
yə sin d ə n 3 5 0 0 -3 7 0 0 rrıe tr h ü n d ü rlü k d ə “ Q a r a n q u ş ” , “ N ə b i-
y u rd u ” v ə “ C a m ış ö lə n ” adlı y a y la q la rd a ç o x lu q a y a ü s tü
rə sm lə r q e y d ə a lm ış d ır (3, s. 5 6 -5 7 ).
N a x ç ıv a n M R -in m ö h tə ş ə m g ö rü ş ə m a lik o la n tə b ii
a b id ə lə ri
iç ə ris in d ə
N a x ç ıv a n ın
s im v o lu n a
ç e v rilm iş
İlandağ- H a ç a d a ğ ö z ü n ə x ü s u s i “y e r q a z a n ıb ".
İla n d a ğ h ü n d ü rlü y ü 2 4 1 3 ,4 m e trə ç a ta n v u lk a n
m ənşəli la k k o litd ir (2 .S .1 9 5 ). Bu d a ğ k ö m b ə v ə ya g ö b ə lə k
form ası a lm ış y e r q a b a ğ ın d a ç ö k ü n tü s u x u rla rı a ra s ın a
girm iş v ə o ra d a y e r s ə th in i q a ld ırm ış m a q m a k ü tlə s id ir.
Kontinental iqlim şəraitində Iakkolitin üstünü örtmüş
çöküntü qatları Genudasiya vasitəsi ilə aparıldıqdan sonra,
“göbələk” və ya “yumurta ” formalı maqmanın üstü açılır.
İlandağ məhz bu prosesə məruz qalmış, “donub” qalmış
maqma öz görkəmi ilə bənzərsiz bir mənzərə yaratmışdır.
ilandağ yamacları sıldırımlı olub, ətəyində külli
miqdarda aşınma materialları toplanmışdır. Kserofıt kolluq
569
Dostları ilə paylaş: |