Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
qrammatik və qrammatik mənaları, morfoloji quruluşu, üslubi
imkanları ilə dəqiqləşdirilir. Antonimləri təyin edərkən onların
bir-birinə
qarşı
qoyulduğu
semantik
əlamətlər
aydınlaşdırılmalıdır.
Antonimlər, əsasən, kəmiyyət, keyfiyyət, zaman və
məkan məzmunlu məfhumların əks cəhətlərini ifadə edən
sözlərdir. Məsələn:
qey
«çox» -
кәт
«az»;
şur
«şor» -
şit
«şit»; .şor
sö
«gecə» -
ruz
«gündüz»,
zimin
«yer» -
asimon
«göy»;
zəvər
«yuxarı» -
zira z'ıro
«aşağı» və s.
Antonimləri
qruplaşdırarkən
leksik-semantik
söz
qruplarına əsaslanmaq özünü doğrultmur. «Leksik-semantik
kateqoriya kimi, antonimlərin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir
ki, ziddiyyət, təzad antonim sözlərin daxili semantikasından
irəli gəlir» (3, 307). Əsas bölgü kəmiyyət, keyfiyyət, zaman və
məkan meyarları üzrə aparıla bildiyindən tat dilinin antonim
cütlərinin əsas dörd qrupunu ayırmaq olur: 1) əlamət və
keyfiyyətlə bağlı məfhumları ifadə edən
antonimlər; 2)
kəmiyyətlə bağlı məfhumları ifadə edən antonimlər; 3)
zamanla bağlı məfhumları ifadə edən antonimlər; 4) məkanla
bağlı məfhumları ifadə edən antonimlər.
1.
Əlamət və keyfiyyətlə bağlı məfhumları ifadə edən
antonimlər:
xoh xııb -
xərab xərob
(«yaxşı» - «pis»);
xohi xııhi
-
xərabi xərobi
(«yaxşılıq»
-
«pislik»);
xanda
X
and ə - giryə
(«gülüş» - «göz yaşı»);
xısiran //xisirən -
vaxıştan//vaxuştən//vogəh birən
(«yatmaq» - «oyanmaq»);
giimr oh//gümrah - naxıış noxıış
(«gümrah» - «naxoş, xəstə»);
lağər/ loğər - кик как
(«arıq» - «kök, dolu»);
azad ozod -
məhkum
(«azad» - «məhkum»);
azad i öz od i - məhkumi
(«azadlıq» - «məhkumluq»);
saxt//səxt - narm//nərm
(«bərk»
- «yumşaq»);
rıştni nışınin - taruki//toriiki
(«işıqlı» -
«qaranlıq»);
xmik//xiiniik - gərm qərm
(«soyuq» - «isti»);
xiniki xiiniikii - gərmi qərmi
(«soyuqluq» - «istilik»);
124
Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
isbitı sit bi - siyah/siyəh
(«ağ» - «qara»);
xişg xiişq - tar
(«quru» - «yaş, nəm»);
pur - tihi
(«dolu» - «boş»);
şirin -
tahl//təhl
(«şirin» - «acı»);
sukffsiik - gıırıın qiirun
(«yüngül»
- «ağır») və s.
2. Kəmiyyətlə bağlı antonimlər:
kəm - qe//qey
(«az» -
«çox»);
xeyli - ye qoş
w
kəmlə
(«xeyli» - «bir az») və s.
3. Zamanla əlaqədar məfhumları ifadə edən antonimlər:
səbatı səhoh
-
şaqum/şəngum
(«səhər» - «axşam»);
so sov sü - roz ruz
(«gecə» - «gündüz»);
avv əl//əvvəl -
ax ir ox ir
(«əvvəl» - «axır»);
dir - zıı zii
(«gec» - «tez»);
ə
piişö ə piişö ə əvvəli - badə bədə
(«əvvəldən, qabaqcadan» -
«sonra, sonradan») və s.
4. Məkanla əlaqədar məfhumları ifadə edən antonimlər:
dur diir
-
nəzdik//nəzdük
(«uzaq» - «yaxın»);
burun//biirün -
dar on //darını
(«çöl» - «iç, içəri»);
pişt piişt - ptışo piişö
(«arxa» - «qabaq, qənşər»);
təng ləııq
-
firalı fırəlı
(«dar,
darısqal» - «geniş»);
bara boınıca - bərə //be incə
(«orada» -
«burada») və s.
Antonimlik çox vaxt əsas nitq hissələrində, bəzən də
köməkçi nitq hissələrində özünü göstərir.
1. İsim antonimlər:
ru//ruy - astar ostor
(«üz» -
«astar»);
ayalgəri elgəri - kələhgəri kəlaqəri
(«uşaqlıq» -
«böyüklük»);
xıtbi - xərabi
(«yaxşılıq» - «pislik»);
səfa//səfo -
cəfa cəfo
(«səfa» - «cəfa»);
rafti-ama rafti um o
(«gediş-
gəliş»);
nərə
-
mora
(«erkək» - «dişi»);
hamin İousdum -
zumustun
(«yay» - «qış»);
mirdə miirdə
-
zində ziində
(«ölü»
- «diri»);
2. Sifət antonimlər:
ishi/ı su hi - siyah siyəli
(«ağ» -
«qara»);
kələli kal əh - hi'tclə hiijlə
(«böyük» - «kiçik»);
sir -
cisnə qıısnə
(«tox» - «ac»);
hilind hiiliind - tapını
(«hündür»
- «alçaq»);
rast rost - duruğ//dürü
(«doğru» - «yalan»);
firalı fırəlı - təng təııq
(«geniş» - «dar»);
tar - xişg xiişq
125
Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
(«yaş, nəm» - «quru»);
ağılmcmdZ/əqiilbənd - gic //qıç
(«ağıllı»
- «gic») və s. Antonimlik sifətlərdə özünü daha yüksək
səviyyədə göstərir. Bu nitq hissəsinə aid sözlərin antonimliyi
leksik-semantik qarşılaşma yolu ilə daha asanlıqla üzə çıxır:
güclü-zəif
.;
soyuq (sərin) - ilıq (mülayim) - isti
və s.
3.
Fel
antonimlər:
dərmor cm//durmar ən
-
firmarənZ/fıırmoran
(«çıxmaq,
qalxmaq»
-
«düşmək»,
enmək»);
yaftən yoftən - vir saxtən vir soxtəıı
(«tapmaq» -
«itirmək»;
raftan rəftən - am ar an//итог an
(«getmək» -
«gəlmək»);
dar ən //dor an - astar ən/üstoran
(«vermək» -
«almaq»);
vokərdən vodkərdan - bastan//bəstən
(«açmaq» -
«bağlamaq») və s.
4. Zərf antonimlər:
zəvər - zira ziro
(«yuxarı» -
«aşağı»);
puso piisö - pişt
(«arxa, dalda»);
bə ye gö hə ye
c i gə - giiröginə çür a
(«bir yerdə» - «ayrılıqda»);
ə bilindi ə
bülündü - ə tapuııi
(«hündürdən, yüksəkdən» - «alçaqdan»);
ə
xobi/Zə xııbi - ə xərabi
(«yaxşılıqdan» - «pislikdən») və s.
5. Say antonimlər:
kəm - qe qey
(«az» - «çox»);
xeyli -
ye qoş
(«xeyli» - «bir az»),
6. Köməkçi nitq hissələrində antonimlik:
hə (həri) -
na//nə
(«hə» - «yox»);
piişo - badə
(«ön, qabaq» - «sonra»);
ham həm, ham is həm iş - na na iş nə, //nə iş
(«həm, həm
də» - «nə, nə də») və s.
Azərbaycan dilində antonim cütü təşkil edən sözlərdən
bəzilərinin maraqlı semantik xüsusiyyətlərindən biri onların
zaman keçdikcə tamam əks məna kəsb etməsidir. Azərbaycan
dilinin qədim dövründə müsbət mənası olan «dəli», «qoçu»
sözləri indi mənfi məna daşıyır. Vaxtilə «igid» anlamında
işlənən həmin sözlərin biri «ruhi xəstə», digəri isə «yolkəsən,
qoluzorlu» anlamını ifadə edir. Yaxud vaxtilə natiq, gözəl
danışan anlamında işlənən
dılğır
(dilqır) sözü inidi tamam
mənfi anlam kəsb etmişdir. Lakin həmin söz (
dılğır
) tuva
126
Dostları ilə paylaş: |