Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
« a z y y -a m b a r/la b a r
«çox»;
a s ta r ə n
«almaq
» -d ə r ə n
«vermək»;
s ə r
«üst»-z/> «alt»;
b ü liin d
«hündür»-.so/vı «alçaq»;
p is ə p a s ə
«qabaq, ön
yy-pasə
«dal, arxa»;
s ir
«to
xyy-g ä sn əH cisn ə
«ac»;
s ə r
«başyy-poy
«ayaq»;
x o b /lx a b
«yaxşı
yy-bed
«pis»;
v ə r m o r ə n
«qalxmaq,
ç ıx m a q y y -fir m o r ə n /lfir m a r ə n
«düşmək»;
p u r
«dolu»-
tih i
«boş»;
k ə lə « h ö y ü k y y -k ııç e k
«kiçik»;
ta r
«ya
şyy-xiişkllxişk
«quru»;
tə n g
«dar
yy-firə
«enli, geniş»;
d a r a z
«uzun
yy-kadek
«gödək, qısa»;
g ə r m
«isti
yy-xänäkl I x in ik
«soyuq»;
şö ii
«gecə»-
r a z
«gündüz»;
z iin d ə
«diri,
c a n \\» -m iir d ə
«ölü»;
n iiş tə n
«oturmaq
yy-vəxüştən! I v ə x iş tə n
«durmaq»;
k ü ftə n
«tutmaq»-
h ə r z ə d ə r ə n
«buraxmaq»;
z ə v ə r ə
«yuxarı
yy-ziravo
«aşağı» və s.
Tat dilində sözlərin struktur xüsusiyyətləri.
Tat dilinin lüğət tərkibinə daxil olan sözlərin quruluşca
üç növü var: 1) sadə; 2) düzəltmə; 3) mürəkkəb.
Sadə sözlər.
Sadə sözlər heç bir sözdüzəldici şəkilçi qəbul etməyən və
ya tərkib komponentlərinə ayrılması mümkün olmayan kök
sözlərdir. Məs.:
a ta ş
«od»,
a fto
«günəş»,
b is g
«(kabab) şişi»,
b ö lə
«cücü»,
v ə lg
«yarpaq»,
v ə r d
«arğac»,
v ij
«tut çırpmaq
üçün (çadır)»,
d i z d
«oğru»,
d a ğ
«ayran»,
d ü ş
«çiyin»,
ə n g
«arı»,
ə n g iş t
«barmaq»,
ə r s i
«toy»,
z u v o l
«kömür»,
i d
«bayram»,
k ə r
«gön»,
k ir s in
«kətil»,
k ü k
«oğul»,
g i r g
«canavar»,
g o m
«qaynaq növü»,
g ü ş
«qulaq»,
lə h ə
«palçıq»,
m ə b r ə d
«yeyə»,
m ö
«ana»,
m iic in ə
«qarışqa»,
n im ik
«duz»,
n o lin
«döşək»,
n iin e
«arı yuvası şanı»,
o r d a
«un»,
o s tin
«paltar qolu»,
ö g in ə
«güzgü»,
p ə lii
«yamaq»,
p ə r d i
«tir paya»,
p i y ə r
«ata»,
p i l p i l ə k
«kəpənək»,
p o ş n a
«corabın dabanı»,
p iir
«arğac»,
p iir in ə
«yarpız»,
r ış
«saqqal»,
r a ğ a n
«yağ»,
r a r a
132
Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
«bağırsaq»,
r a s m a ıı
«sap»,
s a q o t
«dəhrə»,
s ə r
«baş»,
s i
«alma»,
s ilim
«nərdivan»,
tə li
«tikan»,
tiilə
«yunu qırxılmış
dəri»,
x ır ş
«ağuz»,
x ır s
«ayı»,
x iz
«motal»,
x i l i l
«mil»
(toxuculda),
x iy ə h
«kürək»,
x ım
«qan»,
h ə v ii
«günü»,
h ə lis ə
«ətli hədik»,
h o m in
«yay»,
ç ıx
«öskürək»,
ç im « g ö z » , çii
«odun»,
c ılx ıs
«qızılgül»,
c is b a n d
«qoyun»,
ş e y
«köynək»,
ş ir
«süd» və s.
D üzəltm ə sözlər.
Düzəltmə sözlər kök və sözdüzəldici ünsürlərdən təşkil
olunur. Tat dilində sözdüzəltmə həm önşəkilçilər, həm də son
şəkilçilər vasitəsi ilə olduğundan, fərqli yollarla əmələ gələn
sözləri və bu sözləri əmələ gətirən şəkilçiləri ayırmaq lazım
gəlir. Tat dilində aşağıdakı sözdüzəldici şəkilçilərin köməyi ilə
düzəltmə sözlər yaradılır.
-a //-ə .
Bu şəkilçi müxtəlif nitq hissələrinə qoşularaq,
düzəltmə isim əmələ gətirir. Məs.:
ş o x a
«budaq»,
r a z a
«orucluq»,
q ə d ə m ə
«pilləkən»,
x a n d a
«gülüş»,
g ir y ə
«göz
yaşı»,
m ir d ə
«ölü»,
d ə s tə
«yeniyetmə uşaq»,
d a n d a n a
«dişşəkilli alət»,
v ə lg ə
«yarpaq»,
s a z a
«gicişmə»,
lə r z ə
«titrəmə»,
z in d ə
«diri»,
z ə r d ə
«yerkökü»,
q ir ç ə
«diş
sürtünməsi»,
k o r d a
«bıçaq»,
q iç ə
«dişdəm»,
r ış ta
«ip, kəndir»,
m o r a
«dişi»,
n ə r ə
«erkək»,
x ır d a
«kiçik»,
g ə r m ə
«balaca» və s.
-а кН -әк.
İsimdən isim əmələ gətirir. Qədim tarixə malik
olub, hind-Avropa dillərinin əksəriyyətində kiçiklik, nəvaziş
və s. mənaları bildirmişdir. Məs.:
d ə s tə k
«qulp»,
p a r ı s t ə k
«qaranquş»,
ç e ş m ə k
«eynək»,
x a r a k
«xörək»,
a s b a n d a k
«üzəngi» və s. Talış dilində də sözyaratmada istifadə olunur.
L.Peysikov
-ak
şəkilçisinin fars dilində kiçiltmə, nəvaziş
və alçaltma mənaları ilə yanaşı, fəal terminoloji funksiya
daşımasını qeyd etmişdir (251, 38).
133
Dostları ilə paylaş: |