Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
dilində də göstərir:
y a x ş ı- p is , y a x ş ı- y a m a n , q ıs a -u z u n , u z u n -
g ö d ə k , in c ə -k o b u d , q a lın - n a z ik , d ə r in - d a y a z
və s.
Antonim cütlərin müxtəlif variantlarının yaranmasımda
sözlərin sinonimliyi də özünəməxsus rol oynayır. Bu məsələni
Azərbaycan və tat dilləri materialları əsasında nəzərdən
keçirək. Azərbaycan dilinin sinonimlər lüğətində
x o ş
sözünün
dominant olduğu sinonim cərgədə nə
y a x ş ı
, nə
q ə şə n g ,
nə də
g ö z ə l
sifətləri işlənməmişdir.
A ğ ıllı, g ö z ə l, q ə ş ə n g
sifətinin
sinonim cərgəsində isə
x o ş
sözü qeydə alınmır. Bunun
müqabilində
g ö z ə l
sözünün birinci olduğu sinonim cərgədə
g ö y ç ə k , y a r a ş ıq lı
və
m ə la h ə tli
sözləri var (104, 242, 392).
Onların müvafiq antonim cütlərini quraq:
a ğ ıllı - d ə li; g ö z ə l -
ç ir k in ; g ö z ə l - k ifir ; q ə ş ə n g - k ifir ; g ö y ç ə k - ç ir k in ; y a r a ş ıq lı
- k ifir
və s. Azərbaycan dili antonimlər lüğətində «xoş»
sözünün antonimi verilməmişdir. Lakin bu söz antonim cütləri
yaradır və bunu kontekst daxilində hiss etmək olur.
H ə m iş ə
m ə n i
x o ş
s ö z lə r lə q a r ş ıla y ır d ı.
A c ı
s ö z lə r in d ə n b e zm iş ə m .
Antonim cütü
x o ş - a c ı
kimi formalaşmış olur. Lakin məsələyə
lüğət
vahidlərinin
qarşılaşdırılması
nöqteyi-nəzərindən
yanaşsaq, antonim cüt
ş ir in - a c ı
olacaqdır. Dildə «şirin söz»,
«acı söz» ifadələri də işləkdir.
T.Əfəndiyeva antonimləri quruluşca iki qrupa ayırır. O
yazır: «Antonimlər həm sadə, həm də mürəkkəb olur. Sadə
antonimlər:
s o y u q - isti, g ö z ə l - ç irk in , y a x ş ı - p i s
və s.
Mürəkkəb antonimlərin ayrı-ayrı hissələri bir neçə sözün
birləşməsindən düzəlir:
q a n ıa c ı - q a n ış ir in , q a r a x ə b ə r -
x o ş x ə b ə r , a ğ ır x a s iy y ə t - x o ş x a s iy y ə t, b a ş ıd o lıı - b a şıb o ş,
a ğ b ə n iz - q a r a b ə n iz , a ğ z ıb ü to v - a ğ z ıy ır tıq
və s. Mürəkkəb
antonim sözlər, əsasən, fellərdən ibarət ola bilər:
tə ş k il e t m ə k -
p o z ğ u n lu q s a lm a q , q u la q a s m a q - b ə n d o lm a m a q , q a ç a - q a ç a -
y a v a ş - y a v a ş , te z - te z - a s ta -a s ta , te z - te z - g e c - g e c
və s.» (44,
202). Qeyd etmək lazımdır ki, antonimlərin quruluşca
130
Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
növlərindən danışmaq mübahisə doğurur. Antonimlik semantik
hadisədir və bu hadisə antonim münasibətdə olan sözlərin
semantikasından doğur. Antonimlik sözlərin quruluşu ilə
tənzimlənmir. Antonim cütü təşkil edən sözlər quruluşuna görə
müəyyən bir növə aid ola bilər və bu, antonimlərin quruluşca
növünü fərqləndirməyə əsas vermir. Antonim cütü təşkil edən
sözlər quruluşlarına görə fərqlənə bilər. Məsələn:
y a b a n ç ı -
d o ğ m a , y a v a n - y a ğ lı, iş c i l - tə n b ə l
və s. Bu cəhət başqa dillərə,
o cümlədən, tat dilinə də xasdır. Tat dilində analitik fel forma
ları çoxluq təşkil edir. Onların antonimliyi quruluşca
mürəkkəb
antonimlər
kimi
qələmə
verilə
bilməz.
Ümumiyyətlə, Azərbaycan dilində mürəkkəb fel mübahisəli
məsələlərdən biridir.
Antonimlik lüğət vahidləri səviyyəsində antonim olmayan
q a r d a ş -b a c ı, o ğ la n -q ız , ə r - a r v a d
kimi sözlərini, eləcə də, inkar
şəkilçili eyniköklü sözləri
{ g e t-g e tm ə , y a z - y a z m a
) də əhatə
edir. Bu cəhətlər əşya və hadisələr arasındakı daxili və xarici
ziddiyyətlər əsasında yaranır. Eyniköklü antonimlərin müx-
təlifköklü antonimlər qədər ifadəli olmaması, üslubi cəhətdən
də zəif olması fikri şübhə doğurmur. Eyniköklü antonimlikdə
konkretlik, dəqiqlik daha güclüdür.
Sinonim və omonim sözlər cərgələr yaradır və belə
cərgələrdə üzvlərin sayı iki və daha artıq olur. Bu cəhət
antonimliyə xas deyil. Antonimlik cüt əsaslıdır, yəni
antonimlik münasibəti iki sözün qarşılaşdırılması ilə meydana
çıxır. Çoxmənalı sözün bir mənasını ifadə edən variantı
sinonim cərgənin üzvü olduğu kimi, antonim cüt də çoxmənalı
sözün bir mənası üzrə formalaşır. Eyni sözün müxtəlif
antonimləri ola bilər. Aşağıdakı nümunələr qeyd olunanları
təsdiq etmək üçün kifayət qədər material verir. Məsələn:
is b i
«a
ğ » -s iy ə
«qara»;
g ir ə s tə n llg ir e s tə n
«ağl aırı aq
» -x ə n d iis /ə n
«gülmək»;
g n r n //g iir ü n
«a
ğ m ı- s o h ıık /ls o ıık
«yüngül»;
k ə m
131
Dostları ilə paylaş: |