Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
mənsub olan şəxsləri bildirir. Məs.:
lö y iji
«lahıclı»,
z ə r o ti
«zaratlı»,
x im r a n i
«ximranlı»,
ə h ə n i
«əhənli»,
m iş g ə m ir i
«mişgəmirli»,
b o x u y ic
«bakılı»,
s u r x u n ic
«suraxanlı» və s.
Tat dilinin Qonaqkənd ləhcəsində bu şəkilçiyə
-ic
formasında rast gəlirik:
g iim iir ic
«gümürlü» və s. (59, 116).
A.L.Orünberq səhv olaraq bu şəkilçinin tat mənşəli
olduğunu və müasir fars dilində paraleli olmadığını qeyd edir
(181, 109).
Qeyd etmək lazımdır ki, bu şəkilçi digər İran dillərindən
talış dilində
-c //-y , -v o c
(230, 149),
-z /-v z
(254, 171), əfq.
-ız - ic
{ im a r iz
«günəşli») (199, 79), orta fars,
-ğ ık , -k i,
(fars.
-
ğ ı / - c i
)
formasında rast gəlinir və s.
-ın - in ,-ü n .
Bu şəkilçi isimlərdən düzəltmə sifət əmələ
gətirir. Məs:
п ш п п
«çörəkli»,
s a n q ın
«daşlı»,
lə h e y in
«palçıqlı»,
q ə h r e y in
«acıqlı»,
q ə r s q u n
«borclu»,
g ü ş tiin
«ətli»,
lö ö b iin
«həlimli»,
ru ğ cım n
«yağlı»,
ə v v ə lin
«əvvəlki»,
p a s ı n
«paslı»,
d im b e y in
«quyruqlu» və s.
Bu şəkilçi zərflərə qoşularaq, düzəltmə sifət əmələ
gətirir. Məs:
z ə v ə r in
«yuxarıdakı»,
p i ş t i n
«arxadakı»,
p o r i n
«inişilki»,
d e y d in in
«dünənki» və s. (205, 362).
Man bə tükun
q ə r s q u n
na mundun - «Mən dükana
b o r c lu
qalmadım»; Bə
z ə v ə r in
məhəllə umuna küəmümun Əhəd əmi
yaşamış bire. - «Yuxarıkı məhəllədə bizim əmioğlu Əhəd əmi
yaşayırdı».
-a z /-ə z .
Bu
şəkilçisi,
əsasən,
tat
dilinin
Quba,
Qonaqkənd, Xaçmaz ləhcələrində qeydə alınmışdır. İsim və
zərflərdən zərf və birgəlik məzmunlu sözlər yaradır. Məs:
ö u r a z
«su ilə»,
z u r a z
«zorla, güclə»,
x iş tə n a z
«özü ilə» və s.
-in ə .
Bu şəkilçi, əsasən, isimlərə qoşularaq, kiçiltmə
mənası bildirən isimi ər əmələ gətirir. Məs.:
q itin ə
«yun
qırığı»,
la v o ş in ə
«lavaşana»,
r u z in ə
«baca»,
q iç in ə
«çimdik»,
m o r in ə
«dişi»,
n ə r in ə
«erkək»,
s o r in ə
«cümə» və s. Misallar:
136
Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
Bərə
r u z in ə
porhrə birə birund. - «İşıq düşmək üçün bura baca
qoymuşdular»; Ə meyvəhon
ə n g in ə , la v a ş in ə
xişk bısoxtənim
be vumuşhon. - «Qış üçün meyvələrdən qax, lavaşana
quruduruq».
Azərbaycan dialekt və şivələrində bu şəkilçiyə
-a n a
formasında rast gəlinir:
la v a ş a n a
«alça, zoğal və s.
meyvələrdən bişirilib qurudulmuş turşu» (11, 357).
-in ə
şəkilçisi sifət və zərflərə qoşularaq, sifətlər əmələ
gətirir:
q ə d im in ə
«qədimi»,
p iir in e y in ə
«yarpızlı»,
h e z im in ə h ö z iim in ə
«indiki»,
f u t o h y i n ə
«əvəlikli»,
ö iir in ə
«buludlu» və s.
Yaqnob dilində
-in a
variantında işlənir (
d o v u n a
«ağacdan
hazırlanmış») (300, 674).
-u n a .
İsimlərə qoşularaq, aidiyyət, mənsubiyyət bildirir.
Məs.:
i d u n a
«bayramlıq»,
e la n a
«uşağa aid olan»,
z a n u n a
«qadına aid olan»,
ə rit s u n a
«gəlinə aid olan». Misallar:
Məmeman
m ə rd u n a , z a n u n a
cürüb boqtan. - «Anam kişi və
qadın corab, toxuyur». Bə id Nöyrüz be
ə r u s u n a
xunça
giriftənim. - «Novruz bayramında gəlin xonçası tuturuq» və s.
-n a .
İsim və sifətlərin əvvəlinə əlavə olunaraq, müəyyən
bir əlaməti, keyfiyyəti inkar edən düzəltmə sifətlər əmələ
gətirir. Məs.:
n a h ə q n o h ə q
«nahaq»;
n a p a k п а р о к
«natəmiz»,
«napak»;
n a im id n o im id
«naümid», «ümidsiz» «Qoca noimid-
noimid bə rah ufto» «Qoca naümid-naümid yola düşdü» və s.
-n ə.
İsimdən isim əmələ gətirir. Məs.:
n ə r in ə
«kişi cinsi»,
m o r in ə
«qadın cinsi». Bu şəkilçiyə talış dilində də təsadüf
edilir. Məs:
s ip in ə
«yumurtanın ağı»,
z e r d m ə
«yumurtanın
sarı sı».
-n i.
Bu şəkilçi zaman məzmunlu sözlərə qoşularaq, sifət
əmələ gətirir. Məs:
d e y d in i
«dünənki»,
p o r i n i
«inişilki»,
p iiş ö y in i
«qabaqkı»,
h e z im in i//h ö z ü m u n i
«indiki»,
n iig o n i
«təzə
təmir olunmuş». Misallar:
P iiş ö y in i
məhəl nisti. «Qabaqkı vaxt
137
Dostları ilə paylaş: |