Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
Talış dilində də bu şəkilçi işlənir:
o z o lii
«xəsb» və s.
(107, 19).
-d o n , -d u n .
Bu şəkilçi isimlərə qoşularaq, yer, qab, alət
adları və onların saxlandığı yer mənalarını yaradır. Məs.:
n im ik d o n
«duzqabı»,
q ə n d d a n
«qənddan»,
g ila b d u n
«gülab
qabı»,
a h ə ş d u n
«əhəng qabı»,
c im ə x o tım
«paltar yığılan yer»
və s.
-d ə n
şəkilçisi zərf düzəldir. O, Azərbaycan dili
mənşəlidir. Məs.:
z iid ə n
«tezdən»,
p iiş ö d ə n
«əvvəldən». Şübhə
yoxdur ki, Azərbaycan dilində bu şəkilçi məhsuldar şəkilçilər
sırasına aiddir.
le -.
İsimlərə qoşularaq, əzizləmə və kiçiltmə mənası
bildirən sözlər yaradır. Məs.:
x u v a r ile
«bacıcan»,
b u r o r le
«qardaşcan»,
p i y ə r l e
«atacan»,
m ə m ə le
«anacan»,
e llə
«uşaqcığaz»,
a r u s le
«gəlinciyəz» və s.
Yəhudi tatlarının dilində bu şəkilçi
-la /- le
şəklində qeydə
alınmışdır (234, 47).
Bu şəkilçi İran dillərində, o cümlədən, talış və kürd
dillərində
-le,
-ile,
-ıd e ,
-lə
formasında işlənərək, eyni
semantikalı sözlər yaratmağa xidmət edir.
-g il.
Bu şəkilçi qohumluq bildirən sözlərə qoşularaq,
mücərrəd mənalı isimlər əmələ gətirir. Məs.:
x u v a r g il
«bacılıq»,
b u r o r g i l
«qardaşlıq» və s.
İran dillərinin bəzilərində də
- g ili
şəkilçi qohumluq
bildirən sözlərə artırıldıqda mücərrəd mənalı isim yaradır:
b ir a r g ili
«qardaşlıq»,
x u v a r g ili
«bacılıq».
-sa z.
Bu şəkilçi isimlərə qoşularaq, sənət, peşə,
məşğuliyyət bildirir. Məs.:
k a r s a z
«işçi»,
s ə h ə ts a z
«saatsaz»,
d iir v ə n s a z
«biçinçi»,
s ila h s a z
«silahqayıran». Misallar: Bə
muzeymun
s ila h s o z h a n
iş
numi
hişti.
«Muzeyimizdə
silahqayranların da işı var».
-çı, -ç i.
Bu şəkilçi Azərbaycan dilinə məxsus olub, tat
140
Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
dilinin özünə məxsus sözlərinə də qoşularaq sənət, peşə,
məşğuliyyət sahibinin adını bildirir. Məs.:
q ə le y ç i
«qalayçı»,
iz im ç i
«odunçu»,
d iiriiç i
«yalançı»,
tiik u n ç i
«dükançı»,
n im ə r ç i
«keçəçi» və s. Misallar: Ye ta birey, ye ta nə birey, ye ta
d u r u ğ ç i
birey, «Biri var idi, biri yox idi, bir
y a la n ç ı
var idi» və
s.
Tat dilində işlənən Azərbaycan mənşəli
-çi, -çı, -h ıq , -
liik, -Hi, -siiz, -ki, -d ə
sözdüzəldici şəkilçiləri məhsuldar
şəkilçilər olub, dilin özünə məxsus sözlərlə də işlənir, yeni
məfhumlar yaratmağa xidmət edir. Məs:
d iir v ə n ç i
«biçinçi»,
x iy o ç i
«dəyirmançı»,
d u r u ğ ç i
«yalançı»,
b ilu ğ
«heyvalıq»,
s ə r lii
«başlı»,
n ü m iik s ü z
«duzsuz»,
u r u z k i
«ogünkü» və s.
(155, 19)
Türk dillərinə məxsus
-ç i
şəkilçisinin fars dilində geniş
valentlik daşıması, müxtəlif quruluşlu və mənşəli sözlərə
artırılaraq, yeni sözlər yaratmasını L.Peysikov da qeyd
etmişdir (251 , 77).
Müasir fars dilində
-ç i
şəkilçisi ərəb, rus və Avropa
dillərindən olan alınmalara qoşularaq, düzəltmə sözlər əmələ
gətirir (119, 83-84).
-g ə r .
Bu şəkilçi də isimlərə qoşularaq, sənət, peşə və
məşğuliyyət bildirən sözlər əmələ gətirir. Məs.:
lə ş g ə r
«işçi
arı»,
k a r g ə r
«işçi»,
a h ə n g ə r
«dəmirçi». Misallar: İn əng
lə ş g ə r i
«Bu işçi arıdır».
Bu şəkilçi orta fars,
g a r ,
erkən fars,
k a r
variantlarında
işlənir (119, 83-84); əfqan,
-g a r
(<* -
k a r a )
məs.:
la w q a r
«biçinçi»,
p a r i g a r
«ovsunçu» (180, 142), şuqnan. - gar
a x a w c g a r
«alaqvuran» (312, 344), orta fars. -
g a r k a r
h a m a r k a r
«maliyyə məmuru» (266, 71-72).
Müasir fars dilində
-g ə r
şəkilçisi nisbətən az məhsuldar
şəkilçisidir və yalnız bir neçə fel kökü və əsaslarına əlavə
edilib, onlardan iş görən, sənət, peşə və sahiblik məzmununu
141
Dostları ilə paylaş: |