Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
deyil» və s.
-xo r.
Bu şəkilçi
x a r d e //x o r d e
«yemək», «içmək» feli ilə
bağlıdır. İsimlərə qoşularaq, keyfiyyət bildirən sifətlər əmələ
gətirir:
ç ə r ə x o r
«dəriyeyən»,
ç a y x o r
«çayxor»,
m ə m ə x o r
«südəmər»,
x ım x o r
«qaniçən» və s. Misallar: Taxtavəyun
çərəxorduyiman; Kamon və düş kəkoliman - «Yunu
telləndirən dəriyeyənlərim; Kamanı çiynində
к ә к а Ы а п т
» və
s.
-x o r
şəkilçisi fars dilindən alınma sözlər hesabına
Azərbaycan dilində də işlənir. Amma tat dilinə aid misalların
tərcüməsindən bəlli olur ki, bu dillərə məxsus sözlər arasında
heç də həmişə müvafıqlik görünmür.
-v ə r.
Bu şəkilçi isimlərə qoşularaq, mənsubiyyət bildirir.
Məs.:
x u n a v ə r
«ev adamı»,
ə r s iv ə r
«toy sahibi»,
q u n ş iv ə r
«qonşuluqdakılar».
-v ə r
şəkilçisi
Lahıc
ləhcəsi
üçün
xarakterikdir.
Misallar:
Ye ruz püşo
ə r s iv ə r u n
kürə
vərmorəbund bə ye gö. «Bir gün əvvəl toy sahibləri bir yerə
toplaşmışdılar» (251, 188).
L.Peysikov
-v ə r
şəkilçisini orta fars dili dövrünə aid edir
(251, 188).
-m ım l-v ım .
Bu şəkilçi əşyanı, şəxsi, canlıları və s.
mühafizə edən, onlara yiyə olan şəxsləri bildirir. Məs.:
b o ğ m a n
«bağban»,
m a lə v u n
«malabaxan»,
«maldar»,
d u r o z m u n
«əriş». Misallar: Ye
ta
bağmun ye bağu doştəbi.
«Bir bağbanın bağı var imiş» və s.
Digər İran dilləri və dialektlərində də bu şəkilçiyə
müxtəlif fonetik tərkibdə rast gəlmək olur. Kürd dilində
-w a n
(m e s e w a n
«məşəbəyi») (261, 28), işkaşim dilində
-b o n b o n b o n
(«bağban») (215, 299), kaşan dialektinin müxtəlif ləhcələrində
-v a n , -b u n , -vo n, -vo, -un, -p u n , -p o
(ç a p o
«çoban»,
s o r e u n
«başçı») (202, 69; 261, 142).
Şiraz dialektində
-u n
(d a ş tu n
«səhra gözətçisi»), İsfahan
138
Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
dialektində
-u n { b ə q u n
«bağban») (202, 69; 142) formalarında
rast gəlinir. Bu şəkilçi gebrlərin (dabri) və Qafqaz
yəhudilərinin şivəsində müşahidə olunur (234, 48). Vs.Miller
şəkilçini törəmə saymış, onun keçmiş zaman feli sifətindən
törədiyini söyləmişdir. Bundan başqa,
-т и п
şəkilçisinin İranın
mərkəzi ərazilərinin şivələrində işlənməsini V.A.Jukovski
qeyd etmişdir (202, 235).
-c il.
Bu şəkilçi digər tat ləhcələrində olduğu kimi,
isimlərə qoşularaq, məşğuliyyət bildirən sözlər düzəldir. Məs.:
ə s c il
«atbaz»,
s ə c il
«itbaz»,
q u m o r c il
«qumarbaz»,
q u h u m c il
«qohumpərəst» və s. Misallar: İ mərd qələbə
ə s c ilü .
«Bu kişi
çox atbazdır». Umuna nəsilmun un qədər
q u h u m c ilu n d
ki, hə
həmişə bixoştənund bə həmin rafti-umo sozund. «Bizim nəsil o
qədər
q o h u m c a n lıd ır
ki, həmişə bir-birinin evinə get-gəl etmək
istəyirlər» və s.
-ç a ,-ç ə .
Bu şəkilçi isimlərə qoşularaq, kiçiltmə mənalı
isimlər yaradır. Məs.:
n o lin ç ə
«döşəkçə»,
lə ifç ə
«yorğança»,
x o lin ç ə
«xalça»,
q a z a n ç a
«qazança»,
q u lo n ç a
«qulun»,
«dayça».
Orta fars dilində bu şəkilçi əzizləmə və kiçiltmə
mənasında
- i c a k - c a k
formasında işlənmişdir. Məs.:
k a n ik
«qız»
-
k a n ic a k
«qızcığaz»;
s a n g
«daş» -
s a n g c a k
«kiçik
daş»,
x o k
«donuz»
-
x o k c a k
«çoşqa» və s. (265, 30).
Azərbaycan və türk dillərində də
-ça,
-ç ə
şəkilçisi
işləkdir (67, 40). Mahmud Kaşğarinin lüğətində bu şəkilçiyə -
ç, - ç u k
formasında əzizləmə və kiçiltmə məqamında rast
gəlinir:
a n a ç
«özünü böyük göstərən qız uşağı»,
b a k a c u k
«balaca qurbağa» və s. (86, 483).
-h , -li, -lu, Hi.
Azərbaycan dilindən alınma olan bu
şəkilçi isimlərə qoşularaq, sifət əmələ gətirir. Məs:
lü v ə li
«budaqlı»,
x u n a lı
«evli»,
e lli
«uşaqlı»,
r u h r u lu
«üzlü»,
d in d i
«quyruqlu»,
n u n d ı
«adlı-sanlı».
139
Dostları ilə paylaş: |