Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
111 
ğini  biliyordu.    Şahnazarov  gelen  Ermenilere,  dönerken
İrevan'da  bu  konuda  karar  vermek  için  yakın  zamanda  bir
toplantı yapılacağını söylemelerini istemiştir.
135
27  Şubat’ta  Sov.  İKP  MK'nın  uluslararası  ilişkiler  de‐
partmanı müdür yardımcısı Karen Brutens Hankendi’ne gele‐
rek  ayrılıkçı  Ermeni  liderleri  ile  gizli  bir  görüşme  yapmış,
onlara  baskıları  artırmayı  ve  taleplerinden  geri  çekilmemeyi
tavsiye etmiştir.
M.Gorbaçov’un  Dağlık  Karabağ'ı  Ermenistan'a  verme
cesaretinin  olmadığından  emin  olan  Ermeniler,  önceden  ha‐
zırlanan  Sumgayıt  çatışmaları  planını  gerçekleştirdiler.  28
Şubat'ta başlatılan ve iki gün süren, Azerbaycanlı gençlerin de
katıldığı çatışmaların yapılmasındaki amaç Ermenilerin "vah‐
şi" Azerbaycanlılarla birlikte yaşamasının mümkünsüzlüyünü
dünya kamuoyunun dikkatine sunmak ve Dağlık Karabağ'dakı
Ermeni  ayrılıkçılığa  hak  kazandırmaktan  ibaretti.  İrevan'da
oluşturulan  "Karabağ"  hareketinin  liderlerinden  biri,  daha
sonra  Ermenistan'ın  ilk  Cumhurbaşkanı  olan  Levon  Ter‐
Petrosyan  röportajlarının  birinde  şöyle  demişti,  Sumgayıt
olaylarından sonra Azerbaycan halkı şok durumundaydı. Eğer
ülke yönetimi bunu kullanıp DKÖB`nin Ermenistan'a birleşti‐
rilmesi  hakkında  karar  çıkarsaydı,  Azerbaycan  halkı  buna
itiraz edemeyecekti.
136
26 Ermeni'nin ve 6 Azerbaycanlının öldürülmesi ile so‐
nuçlanan  Sumgayit  olayları  sonrası  Ermenistan'da  yaşayan
Azerbaycanlılara karşı büyük saldırılar yaşanmıştır.
137
Sov. İKP MK Politbürosu`nun 29 Şubat tarihli toplantı‐
sında  Dağlık  Karabağ  ve  Sumgayıt  olayları  görüşülürken  M.
                                                            
135
 Томас де Ваал. a.g.e., s. 50‐52.
136
 Arzumanli ve Mustafa., a.g.e., s. 131.
137
 Eldar İsmail. A. g. e., s.10.
NAZİM MUSTAFA 
 
112
Gorbaçov  şunları  söylemiştir:  "İrevan`da  dağıtılan  el  ilanla‐
rında şunlar yazılıyor: Ermeniler, gösterilere son verin, silah‐
ları alın ve Türkleri kovun"
138
Ermenistan`ın  yerel  yöneticileri  Azerbaycanlılara  karşı
ekonomik  baskı  uyguluyor,  köylere  gıda  ve  günlük  ihtiyaç
mallarının  verilmesini  sınırlandırıyorlardı.  Herhangi  bir  iş
için  şehirlere  ve  ilçe  merkezlerine  gitmek  zorunda  kalan
Azerbaycanlılara  hakaret  ediliyor,  dövülüyor  ve  malları  yağ‐
malanıyordu. İlçe merkezlerinde, özellikle de İrevan kentinde
yaşayan  Azerbaycanlılar  için  koşullar  dayanılmaz  olmuştu.
İrevan  şehrinde  Azerbaycanlılara  ait  bir  ilk  ve  bir  ortaokul,
İrevan Azerbaycanlı Dram Tiyatrosu, İrevan Pedagoji Enstitü‐
sü,  Filoloji  Fakültesi  Azerbaycanlı  bölmesi  kapatılmış  ve  ay‐
dınlar kenti terk etmek zorunda kalmışlardır.
Ermenistan  SSC  Yüksek  Sovyeti`nin  15  Haziran  1988
tarihli  oturumunda  DKÖB`nin  Ermenistan'a  birleştirilmesi
hakkında karar kabul edilerek, SSCB Yüksek Sovyeti’ne buna
izin vermesi için başvuruda bulunuldu. Azerbaycan SSC Yük‐
sek Sovyeti 17 Haziran’da bu yasadışı talebi ret ettikten sonra
Ermenistan'daki Azerbaycanlıların durumu daha da ağırlaştı.
17‐20 Haziran’da İrevan'da Tiyatro meydanında topla‐
nan  silahlı  Ermeniler  Azerbaycanlıların  toplu  yaşadıkları
Masis  (Zengibasar)  rayonunun  merkezine,  Zengiler,  Zehmet,
Demirci, Dostluk, Nizami, Sarvanlar köylerine baskınlar yaptı‐
lar.  Savunmasız  olan  binden  fazla  Azerbaycanlı  Sovyet‐
Türkiye  sınırına  toplanarak  geceyi  orada  geçirmek  zorunda
kalmışlardır.  O  günlerde  20'den  fazla  Azerbaycanlı  yaralan‐
mıştı.  İlçe  merkezi  Masis’den  3  binden  fazla  Azerbaycanlı
evlerinden çıkartılmıştır. Tüm bu yaşananlar karşısında SSCB
                                                            
138
 Журнал  Родина,  1994,  №4,  Заседание  Политбюро  ЦК  КПСС  от  29
февраля 1988 г., c. 82.

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
113 
İçişleri  Bakanlığının  bölgede  bulunan  birlikleri  olaylara  mü‐
dahale etmemiş sadece izlemekle yetinmişlerdir.
139
18 Temmuz 1988 yılında SSCB Yüksek Sovyeti Yönetim
Kurulu  toplantısında  DGÖB  konusu  müzakere  edilmiş  ve
cumhuriyetler  arasında  sınırların  değiştirilmesinin  mümkün
olmadığı  hakkında  karar  kabul  edilmişti.  Bundan  sonra,  Er‐
meni  milliyetçileri  Azerbaycanlıların  Ermenistan'dan  kovul‐
ması  için  her  yerde  gösteriler  yapmaya  başladılar.  Ermenis‐
tan  Bilimler  Akademisi  üyesi,  "Karabağ"  hareketinin  liderle‐
rinden  Rafael  Kazaryan  4  Kasım  1988'de  İrevan'da  düzenle‐
nen gösteride şöyle demişti: "Grupların yardımıyla göçü (yani
Azerbaycanlıların  kovulmasını‐  N.M.)  sağlamak  gerekiyor.
Bize  ilk  defa  Ermenistan'ı  temizleme  imkanı  verilmiştir.  Ben
bunun bu on aylık mücadelemizin en büyük başarısı olduğu‐
nu düşünüyorum.
140
Rusyalı tarihçi Yuri Pompeev 1988 yılının sonbaharın‐
da  Azerbaycanlıların  Ermenistan'dan  kovulmasını  şöyle  ta‐
nımlıyor:  "Savunmasız,  silahsız  Azerbaycanlıları  genellikle
çıplak  ve  silahsız  evlerinden  kovarak  diyorlardı:"Lanetli
Türkler, defolun Ermenistan'dan!"
141
Ermenistan'da  Azerbaycanlıların  yaşadıkları  şehir  ve
köylerin  içerisinde  en  ağır  durum  İrevan`da  yaşanmaktaydı.
Gösteriler  haftalarca  ve  aralıksız  devam  ettiği  için  Azerbay‐
canlılar evlerinden çıkıp, iş yerlerine ve pazar‐dükkana gide‐
miyorlardı.  Sumgayıt’ı  terk  edip  İrevan'a  gelen  Ermeniler
Azerbaycanlı ailelerin adreslerini öğreniyor, silahlı şahısların
yardımıyla onları evlerinden kovuyor ve bu evlere yerleşiyor‐
lardı. Evlerini Azerbaycan'da yaşayan Ermenilerle değiştiren
ailelerin ev eşyalarının yüklendiği kamyonları Ermeni ordula‐
                                                            
139
 Arzumanli ve Mustafa., a.g.e., s. 133
140
 Армения двадцать месяцев борьбы, Ереван, 1989, с. 15.
141
 Ю.Помпеев,  Карабахский  дневник.  Москва,  Канон+  РООИ
Реабилитация, 2010, с.75.
NAZİM MUSTAFA 
 
114
rı  yollarda  yağmalıyor  veya  yakıyordu,  Azerbaycanlıları  ya
öldürüyor ya da ağır yaralıyorlardı.
1988  yılı  Kasım  ayı  ortalarında  Ermenistan'dan  Azer‐
baycan'a 80 binden fazla mülteci göç etti. 17 Kasım tarihinde
Bakü'deki "Aztlık Meydanı"nda yaklaşık yarım milyon kişinin
katılımıyla  gerçekleşen  gösteride  Ermenistan'da  yaşayan
Azerbaycanlılara  özerklik  verilmesi  kararı  kabul  edilmişti.
Ermenistan televizyonu bu gösteriden parçalar yayınlamış ve
göstericilerin  bu  taleplerini  defalarca  seslendirmişti.  Bu  ta‐
leplerden  rahatsız  olan  Ermenistan  yönetimi  22  Kasım’da
gerçekleştirilen Yüksek Sovyet oturumunu "Karabağ" komite‐
sinin talebi ile yarım bırakmış, milletvekilleri, bölge yönetici‐
ler  yerlerde  "düzenin  sağlanması"  için  göndermişlerdi.  Oysa
onlara,  bir  hafta  boyunca  Ermenistan'ın  Azerbaycanlılardan
temizlenmesi görevi verilmişti.
1988 yılının Kasım ayının son on gününde Azerbaycan‐
lıların Ermenistan'dan kovulmasının son aşamasıydı. Amasya
bölgesinde  ablukada  kalan  10  bin  Azerbaycanlı  dışında  Er‐
menistan'da  neredeyse,  Azerbaycanlı  kalmamıştı.  "Sovyet
Ermenistanı" gazetesinin editörü Zerbeli Gurbanov’un Erme‐
nistan KP MK’ya gönderdiği mektuplar İrevan kentinde yaşa‐
yan  Azerbaycanlıların  son  günlerini    açıkça  ortaya  koymak‐
taydı.  14  Ağustos’ta  Ermenistan  KP  MK’nın  ikinci  katibi
Y.Koçetkov’a gönderilen mektubunda İrevan kentinde toplam
24‐25 Azerbaycanlı ailenin kaldığı belirtiliyordu. Editörün 25
Kasım Ermenistan KP MK Bürosu'na gönderdiği mektubunda
ise  şöyle  yazılıyordu,  "DGÖB  ve  çevresinde  yaşanan  olaylar
nedeniyle  gazetenin  normal  faaliyet  göstermesi  mümkün
değildir.  Z.Gurbanov  gazetede  düzenli  çalışan  32  kişiden
23`nün sadece Haziran‐Temmuz aylarında gösterilen tepki ve
tehditlerden dolayı işten ayrılarak Azerbaycan'a taşındıkları,
22  Kasım’da  durumun  daha  da  kötüleşmesinden  sonra  ise

---