İREVAN ŞEHRİ
205
de yeniden yaptırarak gereken mühimmat ve askeri malze‐
meyle donattırmıştı.
247
Sonradan İrevan eyaleti yeniden
Safevilerin yönetimine
geçmiş. Emirgüne Han Kacar’ın (1604‐1625) İrevan'ın hakimi
olduğu dönemde kale ve Han Sarayı daha da sağlamlaştırıl‐
mıştı. 1679 yılı depreminden sonra tamamen yıkılan İrevan
Kalesi ve aynı zamanda, Han Sarayı Çal Han (1679‐1688) ta‐
rafından yeniden restore edilmiştir.
İrevan eyaletinin Osmanlı yönetiminde olduğu dönem‐
de Recep Paşa (1725‐1728) tarafından İrevan Kalesi`ndeki
sarayda yapılanma ve düzenleme çalışmaları yapılmıştır.
Hüseyinali Han Kacar’ın (1759‐1783) hakimiyeti döneminde
yeni Han Sarayı inşa edilmiştir. Hüseyinali Han ve oğlu Mu‐
hammed Han'ın (1784‐1805) hakimiyeti dönemleri İrevan
şehrinin ve kalesinin yükseliş dönemi olarak kabul edilir.
Hüseyinali Han yeni konut inşa ettirmek için dönemin
ünlü mimarı Mirza Cafer Hoylu’yu İrevan'a davet etmiştir. XX.
yüzyılın başlarında Mirza Cafer Hoylu’nun yönetimi döne‐
minde İrevan kalesinde bulunan Han Sarayı yeniden yapıl‐
mıştır. 1791 yılında Hüseyinali Han'ın oğlu Muhammed Han
Kaçar aynalı salonu ve Serdar bağındaki yazlığı yaptırmış ve
böylece mimari açıdan bir saray gibi tamamlanmıştır.
Saray
1810 yılında Hüseyingulu Han'ın hakimiyeti döneminde ta‐
mir edilmiş ve bir takım bölümler eklenmiştir.
İrevan Kalesi ve Han Sarayı`nın Rusya işgalinden sonra
yapılan çizimlerinin bir kısmı şu anda İrevan şehir tarih mü‐
zesinde bulunmaktadır. 1837 yılında Serdar Sarayı`nın yakla‐
şık 1 dönüm alan üzerine yapıldığı anlaşılıyor. Saray
kalenin
kuzey‐batı kısmında yerleşmiş ve kaleden saraya kapı bu‐
lunmaktaydı.
247
Evliya Çələbi,
Səyahətnamə,a.g.e., s.50‐51.
NAZİM MUSTAFA
206
Resmi kabuller için tasarlanmış iki katlı saray binası
trapesiya biçiminde (boyutları 36x35x31x25m) olmuştur.
Sarayın ortasında şahın karşılanması için büyük bir balkon
yapılmıştır. Balkonun bitiminde Zengi nehrine açılan ve renk‐
li camlarla süslenmiş, ayrı yatak yerleri yapılmıştı. Han Sara‐
yı'nın aynalı salonunda Han'ın tahtının
önünde tedavi edici
özelliklere sahip oniks taşları ile yıldız şeklinde havuz yapıl‐
mıştı. Rus ressamı G. Gagarin’in yaptığı aynalı salonun res‐
minde küçük bir çeşme havuz da bulunmaktadır. Bu havuz da
şu anda İrevan Tarih Müzesi'nde bulunmaktadır.
Bunların dışında, Han Sarayı`na bitişik iki bina ‐ biri
Han'ın ailesinin yaşadığı ve diğeri ise ek binanın tamamlayıcı‐
sı olmuştur.
248
Birbirine bitişik olan Han Sarayı ve haremi ortak mima‐
ri özelliğe sahip olmuştur. Harem sarayla küçük bir koridor
aracılığıyla birleşiyordu. Dikdörtgen olan haremin uzunluğu
200 fut (1 fut = 0,3048 m), genişliği yaklaşık 125 fut olmuş‐
tur. Haremin çok sayıda odası ve koridoru bulunmaktaydı.
İrevan Kalesi'nin Rus birlikleri tarafından işgalinden sonra,
yani 1827 yılında harem hastaneye dönüştürülmüştür. Serdar
haremi mermer kaplama yapılmış, mozaikle süslenmiş ha‐
mamı da kendi ihtişamı ile seçilirdi. Haremin geniş yaz havu‐
zu vardı. Uzunluğu 15 sajen (1 sajen ‐ 2,1336 m), genişliği 4
sajen, derinliği 3 arşın (1 arşın ‐71, 12 cm) olan havuz ve ha‐
mam 1830 yılına kadar mevcut olmuştur. Bu yapılar kalenin
"yeniden yapılması" sırasında diğer birçok bölüm ile birlikte
yıkılarak yok edilmişti.
249
Uzmanların kanaatine göre, İrevan Han Sarayı mimari
şekli, biçimi, plan yapısı, iç hacmi ve sanatsal düzenine göre
248
Арутюнян В., Асратян М., Меликян А., Ереван,a.g.e., с. 33‐34.
249
Tadevos Акопян, a.g.e., s.129‐130.
İREVAN ŞEHRİ
207
Doğu mimarisinin başyapıtlarından biri sayılan, 1483 yılında
Akkoyunlu hükümdarı Sultan Yakup tarafından Tebriz'de,
1669 yılında Şah Süleyman Safevi döneminde İsfahan'da inşa
edilen "Heşt behişt" ("Sekiz cennet", yani 8 katlı cennet) sa‐
rayları ile benzer özellikleri yansıtmaktadır.
Diğer
ilginç bir nokta da, hem rölyefinin seçilmesi açı‐
sından, hem de mimari açıdan Hoy, İrevan ve Şeki Hanlarının
Sarayları birbirini adeta tekrar etmişlerdir. Bu üç sarayda
dönemin ünlü mimarı Mirza Cafer Hoylu tarzında inşa edilmiş
veya yeniden yapılmıştır. İrevan Hanı Hüseyinali Han yeni
saray inşa ederken Hoy Hanı akrabası Ahmet Han`dan (1763‐
1786) destek istediği bilinmektedir. Ahmet Han Hüseyinali
Han'ın kızı ile evlenmişti. Hüseyinali Han 1783 yılında
vefat
etmiş, onun yerine oğlu Kulameli Han geçmişti. 1784 yılında
Kulameli Han öldürüldükten sonra küçük kardeşi Muhammed
Han İrevan Hanı olmuştu. Ahmet Han İrevan Hanı üzerinde
etkisini daha da artırmak için 1785 yılında 30 yaşındaki kızını
12 yaşındaki Muhammed hanla evlendirmişti.
250
Azerbaycan hanları içerisinde büyük nüfuz ve etkinliğe
sahip Hoy Hanı Ahmed Han'ın döneminde Hoy şehrinde çev‐
resi derin çukurlarla çevrili olan arazide ‐ İrevan Kalesi`nin
bulunduğu araziye benzer yerde kale ve onun içerisinde sa‐
ray inşa edilmişti. Sarayın mimarı Mirza Cafer Hoylu idi. Mir‐
za Cafer Hüseyinali Han'ın talebi üzerine Ahmet Han mimar
Mirza Cafer Hoylu`yu İrevan'a Han Sarayı`nı
yapmak için
göndermişti.
İrevan Han Sarayı ile Şeki Han Sarayı'nın aynalı salon‐
larının tamamen birbirine benzemesi, bu yapıların mimarının
aynı kişi ya da aynı mimari ekolün temsilcisi olduğu anlamına
250
Hüseyn Dəlili,
Azərbaycanın cənub xanlıqları.Bakı, Elm, 1979, s. 130;
Бутков П.А.
Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по
1803 год. Часть вторая. Санкт‐Петербург, 1869, с.177.
NAZİM MUSTAFA
208
gelmektedir. Hoylu Ahmed Han'ın oğlu Cafergulu Han 1806
yılında Şeki Hanı olduktan sonra İrevan Han Sarayı`ndaki
aynalı salona benzer salon yaptırmıştı. Şeki Han Sarayı`nın
duvarında kaligrafik hatla yazılan "Üstad Mirza Cafer" imzası
büyük olasılıkla, Hoy’da ve İrevan'da han saraylarını inşa
ettikten sonra Seki Han Sarayı`nın da mimari olan Mirza Cafer
Hoylu’ya aittir.
Fransız seyyahlardan Jan Batiste Tavernye 1655 yılın‐
da, Jan Batiste Şarden ise 1673 yılında İrevan kentinde bu‐
lunmuş ve onun resimlerini yapmışlardı. Bu çizimlerde
İrevan Kalesi, kalenin içerisindeki yapılar ve Han Sarayı bu‐
lunmaktadır. Onlar usta ressam olmadıklarından resimlerin‐
de her şey net görülmemektedir.
J.Şarden sanatı ve bilimi seven Sefigulu Han'ın sarayda
misafirlerin onuruna düzenlediği eğlenceleri detaylı
olarak
anlatmaktadır. Misafirleri eğlendirmek için güreşçilerin, dan‐
sözlerin, şarkıcıların ve çalgıcıların nasıl ustalıkla kendi ma‐
haretlerini gösterdiklerini resimde yansıtmağa çalışmıştır.
Yazar müzisyenlerin ve dansözlerin mimik hareketleriyle
yaptıkları gösteriyi Doğu'nun operası olarak tanımlıyor.
251
1817 yılında Aleksey Yermolov’un önderliğinde İran'a
yolculuk yapan Rus heyetin içinde daha önceler de İrevan
Hanlığı`nda bulunan Alman asıllı asker Moritz fon Kotzebue
İrevan Kalesindeki Serdar Sarayı`nı ve Serdar bağındaki yaz‐
lığı detaylı olarak anlatmıştır. Kotzebue şu şekilde yazıyor:
"Sarayın duvarlarından farklı şekillerde küçük aynalar, renk‐
renk çiçekler ve küçük resimler asılmıştı... Girişin karşı tara‐
fında şah (yani Feteli şah) ve oğlu Abbas Mirza'nın portreleri
ile birlikte av yarışlarını yansıtan resimler ve birkaç kadın
resmi dikkat çekiyor... Salonun açık tarafı ile karşılıklı, içeri‐
251
Jan Şardən,
Səyahətnamə, a.g.e.,s. 23‐28.