Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
187 
Bürhani  hakikat`in  yayına  başlaması  İrevan'ın  sosyal‐
siyasi  hayatında,  edebi  ortamında  önemli  bir  olay  oldu.
İrevan'daki  Luys  matbaasında  ayda  iki  defa  basılan  derginin
toplam  9  sayısı  yayınlanmıştır.  Ali  Mehzun  İrevan  kentinde
yaşayan  aydınları,  İrevan  Öğretmenler  Seminariyası`nın  öğ‐
rencilerini halkın eğitimi için dergi ile işbirliği yapmaya ikna
etmeği  başarmıştır.  Tanınmış  Molla  Nasreddinci  Cabbar
Esgerzade  (Aciz),  Fars  ve  Rusça  derslikler  yazarı  Mirza
Cabbar Memmedov, doğa bilimleri ve tıp konusunda makale‐
ler  yazan  aydınlardan  Rahim  Naci,  Vahid  Muğanlı  ve  Tahvil
İrevani, şaire Şöhret, Nigar, Seri, Ebdülhegg Mehrinise, Fatma
Müfide,  Remziyye  gibi  kalem  sahipleri  Bürhani‐hakikat`in
yazarları idiler.
Bürhani‐hakikat  kendi  okuyucusunu  dönemin  sosyo‐
politik  gerçekleri  hakkında  bilgilendiriyor  ve  İrevan’daki
Türk  kültürel  varlığının  korunması  için  çalışmalar  yürütü‐
yordu.
1917  Şubat  devriminden  sonra  Bürhani‐hakikat  dergi‐
sinde  "Hürriyet,  müsavat,  adalet"  başlıklı  makale  yayınlandı.
Makalede  şunlar  yazılmaktaydı,  "özgürlüğü  kazanmak  zor,
onu korumak daha da zordur". Dergi Azerbaycanlı seçmenle‐
re  seçimlere  ciddi  yanaşmayı,  iyi  temsilciler  seçmeye  çağırı‐
yordu.
Ali  Mehzun  Bürhani‐hakikat`te  yazdığı  "Özgürlük  mü,
esaret  mi?"  Makalesinde  Ermenilerin  Azerbaycanlılara  karşı
yaptıkları  katliamlardan  bahsediyordu:  "Bulvarda,  sokakta,
pazarda her gün yüzlerce Müslümana Ermeni askerleri tara‐
fından hakaret edilyor. Akşam saat sekizde bile bulvarda bir
Müslüman bile bulunmuyor. Hatta tiyatroya gitmeye bile bir‐
çoğu  cesaret  edemiyor.  Nedeni  ise  her  halde  hakaret  ve  da‐
yak.  Özgürlük  mü?  Esaret  mi?  Evet,  çokta  korkulu  bir
NAZİM MUSTAFA 
 
188
esaretdir.  Kime  rücu  (yani  ‐  müracaat)  yapmalı?  Ve  kimden
çare istemeli?"
229
Bürhani‐hakikat  kendi  yazılarını,  "Lügetin  lügüti",
"Edebiyata dair", "Günlük sorunları", "Bilimsel makaleler" ve
"Duyurular  bölümü"  başlıkları  altında  okuyucularına  sunu‐
yordu.  Derginin  ilk  baskıları  İrevan'da  derlendikten  sonra
Tiflis'e gönderiliyor, sansür idaresinden izin alındıktan sonra
baskısı yapılıyordu. Sansür engelleri yüzünden derginin 2. ve
4.  sayıları  zamanında  yayınlanmamış,  yazıların  bir  kısmı  de‐
ğiştirilmişti.  Derginin  yayıncısı  ve  editörü  Bürhani‐hakikat`i
16 sayfa çıkarmaya planlasa da, bunu başaramamıştır. Dergi
29 Haziran'da çıkan 9. sayısından sonra kapanmıştır.
230
1917  yılında  İrevan'da  "İrşad",  "İttihad",  "Yeni  fırka",
sosyal‐demokrat  kanat  "Müdafayi  mezluman"  adlı  fırkalar,
İrevan  Müslüman  Ulusal  Konseyi,  İrevan  Müslüman  Hayriye
Cemiyeti gibi çeşitli sosyal örgütler faaliyet gösteriyordu. Bu
örgütlerin  bazılarının  yayın  organları  bulunmaktaydı.  Fakat
günümüze  kadar  İrevan'da  sadece  Gençler  konseyi  (Cavanlar
şurası)  adlı  gazete  hakkında  bilgi  ulaşmıştır.  İrevan  Müslü‐
man  Ulusal  Konseyi  çatısında  milletçiler  birleşiyordu.  Bu
konsey  İrevan'da  etnik  çatışmaların  önlenmesi  için  Ermeni
siyasi  örgütleri  ile  işbirliği  yapıyordu.  Nazim  Ahundov’un
düzenlediği  Azerbaycan'da  dövrü  metbuat  (1832‐1920)  kita‐
bında Gençler Konseyi`nın 1920 yılında İrevan Müslüman Milli
Konseyi  tarafından  yayınlandığı  ve  öğrenciler  Rza  Tağıyev,
M.E.  Nasir  ve  Mir  Fetullayev  tarafından  yayına  hazırlandığı
gösterilmiştir.
231
                                                            
229
 Nasir Şəfəq. A.g.m.
230
 İsrafil Məmmədov. A.g.e., s.184‐185.
231
 Nazim    Axundov.  Azərbaycanda  dövri  mətbuat  (1832‐1920).
Biblioqrafiya. Bakı, 1965, s. 70‐71.

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
189 
İrevan Azerbaycan basını tarihinin ilk araştırmacısı İs‐
rafil  Memmedov’un  da  belirttiği  gibi,  1920  yılında  İrevan'da
Azerbaycanlılara  karşı  soykırım  yapıldığı  dönemde  Azerbay‐
can  dilinde  gazete  yayınlamak  mümkün  değildi.  Öte  yandan,
gazetenin  editörlerinden  Memmedeli  Nasır  1918'de
Taşnakların  takibinden  kurtularak  gece  şehre  gelmiş,  orada
gazetecilik  faaliyetini  sürdürmüştü.  Taşnakların  İrevan`da
iktidarı  devr  aldıkları  1918  yılının  Mayıs  ayına  kadar  İrevan
Müslüman Ulusal Konseyi aktif faaliyet gösterdiği için Gençler
Şurası  (Konseyi)  gazetesinin  1917  yılının  ikinci  yarısı,  1918
yılının  birinci  yarısına  kadar  yayınlandığı  tahmin  edilmekte‐
dir.
1918‐1920 yıllarında Ermenistan Taşnak Partisi iktida‐
rı  döneminde  İrevan'da  Azerbaycan  dilinde  basın  olmadığı
halde,  o  dönemde  Bakü'de  Ermeni  dilinde  Arev  (Güneş),
Aşhatavori dzayn (Emekçinin Sesi), Aşhatanki droşak (Çalışma
bayrağı), Banvori hosk (İşçi sözü), Gordz (İş), Yerkir (Ülke) vb.
gibi dergi veya gazeteler yayınlanmaktaydı.
Sovyet Ermenistanı`nda Azerbaycan Türkçesi`nde
yayınlanan gazete ve dergiler
Ermenistan Cumhuriyeti'nde Azerbaycan dilinde yayın‐
lanan ilk  gazete Komünist gazetesi olmuştur. 29  Kasım  1920
yılında  Ermenistan'da  Sovyet  rejimi  kurulduktan  az  bir  süre
sonra  geriye  dönen  Azerbaycanlıların  devlet  kurumlarında
temsilciliği  meselesi  gündeme  gelmiştir.  İlk  dönemlerde
Azerbaycanlı  yöneticiler  Ermenistan'a  Azerbaycan'dan  gön‐
deriliyordu.  1921  yılının  Ocak  ayı  ortalarında  Azerbaycan
Devrim  Komitesi'nin  garantörlüğü  ile  yöneticilik  görevi  için
Süleyman Nuri, Ermenistan Devrim Komitesi`ne gönderilmiş‐
tir. Mustafa Süphi`nin başkanlığındaki Türkiye Komünist Par‐
tisi  üyesi  olan  Süleyman  Nuri  Bakü'de  kalmış,  1920  yılının
NAZİM MUSTAFA 
 
190
Eylül  ayında  Bakü'de  yapılan  Doğu  Halkları  I.  Kurultayı`nın
düzenleyicilerinden  biri  olmuştur.  1921  yılının  Ocak  ortala‐
rında  Ermenistan  Askeri  Devrim  Komitesi  üyesi  sıfatıyla
İrevan'a  gönderilen  Süleyman  Nuri  Ermenistan  Halk  Komi‐
serleri  Konseyi  kararı  ile  Halk  Adalet  Komiseri  ve  Yargıtay
Başkanı  olarak  atanmıştır.  Süleyman  Nuri  aynı  zamanda,
İrevan  Türkleri  arasında  komünist  çekirdeğin  oluşturulması
ile  de  meşgul  olmuştur.  Süleyman  Nuri  bu  konuda  hatırala‐
rında  şöyle  yazıyor:  "...  önerim  doğrultusunda  Ermenistan
Komünist  Partisi  Merkezi  Komitesi  Bakü'ye  mektup  gönder‐
miş, gazeteci Semih Hüseyin adında bir arkadaş editör olarak
İrevan'a  davet  edilmiş  ve  İrevan'da  yerli  Türklerin  dilinde
yayınlanan  bu  gazetenin  yayınları  daha  verimli  hale  gelmiş‐
tir."
232
Süleyman  Nuri  kendi  hatıratında  ayrıca,  Azerbaycan
Halk  Cumhuriyeti  hükümeti  döneminden  Bakü`de  bulunan
İstanbullu Türk subayı Semih Hüseyin`den bahsediyor. Semih
Hüseyin  de  bazı  Türkler  gibi,  Halk  Cumhuriyeti'nin  yıkılma‐
sından  sonra  Bakü'de  kalmış,  komünist  partisine  üye  olmuş,
Süleyman  Nuri  ile  birlikte  çalışmıştı.
233
 Muhtemelen,
Bakü'den  gazete  editörü  olarak  İrevan'a  davet  edilen  Semih
Hüseyin, Süleyman Nurinin bahsettiği o kişi olmuştur. Bütün
bunlardan  şöyle  bir  sonuca  varabiliriz,  bazı  araştırmacıların
Komünist  gazetesi  editörünün  Hamit  Ganizade  olduğu  hak‐
kında  iddiaları  doğru  değildir.  Hamit  Ganizade  Komünist`in
değil,  1921  yılının  ikinci  yarısından  yayınlanan  Reçber  gaze‐
tesinin editörü olmuştur.
234
Şubat  1921`de  Taşnaklar  isyan  çıkararak  Ermenis‐
tan’daki Sovyet rejimini  devirmiş ve Komünist  gazetesi faali‐
                                                            
232
 Nuri Süleyman. Uyanan esirler. İstanbul, TÜSTAV, 2002, s.365.
233
 İbid. s. 305.
234
 Rza Vəlibəyov. Keçmişdən səhifələr, İrəvan, Hayastan, 1969, s.55.

---