İREVAN ŞEHRİ
187
Bürhani hakikat`in yayına başlaması İrevan'ın sosyal‐
siyasi hayatında, edebi ortamında önemli bir olay oldu.
İrevan'daki Luys matbaasında ayda iki defa basılan derginin
toplam 9 sayısı yayınlanmıştır. Ali Mehzun İrevan kentinde
yaşayan aydınları, İrevan Öğretmenler Seminariyası`nın öğ‐
rencilerini halkın eğitimi için dergi ile işbirliği yapmaya ikna
etmeği başarmıştır. Tanınmış Molla Nasreddinci Cabbar
Esgerzade (Aciz), Fars ve Rusça derslikler yazarı Mirza
Cabbar
Memmedov, doğa bilimleri ve tıp konusunda makale‐
ler yazan aydınlardan Rahim Naci, Vahid Muğanlı ve Tahvil
İrevani, şaire Şöhret, Nigar, Seri, Ebdülhegg Mehrinise, Fatma
Müfide, Remziyye gibi kalem sahipleri Bürhani‐hakikat`in
yazarları idiler.
Bürhani‐hakikat kendi okuyucusunu dönemin sosyo‐
politik gerçekleri hakkında bilgilendiriyor ve İrevan’daki
Türk kültürel varlığının korunması için çalışmalar yürütü‐
yordu.
1917 Şubat devriminden sonra
Bürhani‐hakikat dergi‐
sinde "Hürriyet,
müsavat, adalet" başlıklı makale yayınlandı.
Makalede şunlar yazılmaktaydı, "özgürlüğü kazanmak zor,
onu korumak daha da zordur". Dergi Azerbaycanlı seçmenle‐
re seçimlere ciddi yanaşmayı, iyi temsilciler seçmeye çağırı‐
yordu.
Ali Mehzun
Bürhani‐hakikat`te yazdığı "Özgürlük mü,
esaret mi?" Makalesinde Ermenilerin Azerbaycanlılara karşı
yaptıkları katliamlardan bahsediyordu: "Bulvarda, sokakta,
pazarda her gün yüzlerce Müslümana Ermeni askerleri tara‐
fından hakaret edilyor. Akşam saat sekizde bile bulvarda bir
Müslüman bile bulunmuyor. Hatta tiyatroya gitmeye bile bir‐
çoğu cesaret edemiyor. Nedeni ise her halde hakaret ve da‐
yak. Özgürlük mü? Esaret mi? Evet, çokta korkulu bir
NAZİM
MUSTAFA
188
esaretdir. Kime rücu (yani ‐ müracaat) yapmalı? Ve kimden
çare istemeli?"
229
Bürhani‐hakikat kendi yazılarını, "Lügetin lügüti",
"Edebiyata dair", "Günlük sorunları", "Bilimsel makaleler" ve
"Duyurular bölümü" başlıkları altında okuyucularına sunu‐
yordu. Derginin ilk baskıları İrevan'da derlendikten sonra
Tiflis'e gönderiliyor, sansür idaresinden izin alındıktan sonra
baskısı yapılıyordu. Sansür engelleri yüzünden derginin 2. ve
4. sayıları zamanında yayınlanmamış, yazıların bir kısmı de‐
ğiştirilmişti. Derginin yayıncısı ve editörü
Bürhani‐hakikat`i
16 sayfa çıkarmaya planlasa da, bunu başaramamıştır. Dergi
29 Haziran'da çıkan 9. sayısından sonra kapanmıştır.
230
1917 yılında İrevan'da "İrşad", "İttihad", "Yeni fırka",
sosyal‐demokrat kanat "Müdafayi mezluman" adlı fırkalar,
İrevan
Müslüman Ulusal Konseyi, İrevan Müslüman Hayriye
Cemiyeti gibi çeşitli sosyal örgütler faaliyet gösteriyordu. Bu
örgütlerin bazılarının yayın organları bulunmaktaydı. Fakat
günümüze kadar İrevan'da sadece
Gençler konseyi (Cavanlar
şurası) adlı gazete hakkında bilgi ulaşmıştır. İrevan Müslü‐
man Ulusal Konseyi çatısında milletçiler birleşiyordu. Bu
konsey İrevan'da etnik çatışmaların önlenmesi için Ermeni
siyasi örgütleri ile işbirliği yapıyordu. Nazim Ahundov’un
düzenlediği
Azerbaycan'da dövrü metbuat (1832‐1920) kita‐
bında
Gençler Konseyi`nın 1920 yılında İrevan
Müslüman Milli
Konseyi tarafından yayınlandığı ve öğrenciler Rza Tağıyev,
M.E. Nasir ve Mir Fetullayev tarafından yayına hazırlandığı
gösterilmiştir.
231
229
Nasir Şəfəq. A.g.m.
230
İsrafil Məmmədov. A.g.e., s.184‐185.
231
Nazim Axundov. Azərbaycanda dövri mətbuat (1832‐1920).
Biblioqrafiya. Bakı, 1965, s. 70‐71.
İREVAN ŞEHRİ
189
İrevan Azerbaycan basını tarihinin ilk araştırmacısı İs‐
rafil Memmedov’un da belirttiği gibi, 1920 yılında İrevan'da
Azerbaycanlılara karşı soykırım yapıldığı dönemde Azerbay‐
can dilinde gazete yayınlamak mümkün değildi. Öte yandan,
gazetenin editörlerinden Memmedeli Nasır 1918'de
Taşnakların takibinden kurtularak gece şehre gelmiş, orada
gazetecilik faaliyetini sürdürmüştü. Taşnakların İrevan`da
iktidarı devr aldıkları 1918 yılının Mayıs ayına kadar İrevan
Müslüman Ulusal Konseyi aktif faaliyet gösterdiği için
Gençler
Şurası (Konseyi) gazetesinin 1917 yılının ikinci yarısı, 1918
yılının birinci yarısına kadar yayınlandığı tahmin edilmekte‐
dir.
1918‐1920 yıllarında Ermenistan Taşnak Partisi iktida‐
rı döneminde İrevan'da Azerbaycan dilinde basın olmadığı
halde, o dönemde Bakü'de
Ermeni dilinde Arev (Güneş),
Aşhatavori dzayn (Emekçinin Sesi),
Aşhatanki droşak (Çalışma
bayrağı),
Banvori hosk (İşçi sözü),
Gordz (İş),
Yerkir (Ülke) vb.
gibi dergi veya gazeteler yayınlanmaktaydı.
Sovyet Ermenistanı`nda Azerbaycan Türkçesi`nde
yayınlanan gazete ve dergiler
Ermenistan Cumhuriyeti'nde Azerbaycan dilinde yayın‐
lanan ilk gazete
Komünist gazetesi olmuştur. 29 Kasım 1920
yılında Ermenistan'da Sovyet rejimi kurulduktan az bir süre
sonra geriye dönen Azerbaycanlıların devlet kurumlarında
temsilciliği meselesi gündeme gelmiştir. İlk dönemlerde
Azerbaycanlı yöneticiler Ermenistan'a Azerbaycan'dan gön‐
deriliyordu. 1921 yılının Ocak ayı ortalarında
Azerbaycan
Devrim Komitesi'nin garantörlüğü ile
yöneticilik görevi için
Süleyman Nuri, Ermenistan Devrim Komitesi`ne gönderilmiş‐
tir. Mustafa Süphi`nin başkanlığındaki Türkiye Komünist Par‐
tisi üyesi olan Süleyman Nuri Bakü'de kalmış, 1920 yılının
NAZİM MUSTAFA
190
Eylül ayında Bakü'de yapılan Doğu Halkları I. Kurultayı`nın
düzenleyicilerinden biri olmuştur. 1921 yılının Ocak ortala‐
rında Ermenistan Askeri Devrim Komitesi üyesi sıfatıyla
İrevan'a gönderilen Süleyman Nuri Ermenistan Halk Komi‐
serleri Konseyi kararı ile Halk Adalet Komiseri ve Yargıtay
Başkanı olarak atanmıştır. Süleyman Nuri aynı zamanda,
İrevan Türkleri arasında komünist çekirdeğin oluşturulması
ile de meşgul olmuştur. Süleyman Nuri bu konuda hatırala‐
rında şöyle yazıyor: "... önerim doğrultusunda Ermenistan
Komünist Partisi Merkezi Komitesi Bakü'ye mektup gönder‐
miş, gazeteci Semih Hüseyin adında bir arkadaş editör olarak
İrevan'a davet edilmiş ve İrevan'da yerli Türklerin dilinde
yayınlanan bu gazetenin yayınları daha verimli hale gelmiş‐
tir."
232
Süleyman Nuri kendi hatıratında ayrıca, Azerbaycan
Halk Cumhuriyeti hükümeti döneminden Bakü`de bulunan
İstanbullu Türk subayı Semih Hüseyin`den bahsediyor. Semih
Hüseyin de bazı Türkler gibi, Halk Cumhuriyeti'nin yıkılma‐
sından sonra Bakü'de kalmış, komünist partisine üye olmuş,
Süleyman Nuri ile birlikte çalışmıştı.
233
Muhtemelen,
Bakü'den gazete editörü olarak İrevan'a davet edilen Semih
Hüseyin, Süleyman Nurinin bahsettiği o kişi olmuştur. Bütün
bunlardan şöyle bir sonuca varabiliriz, bazı araştırmacıların
Komünist gazetesi editörünün Hamit Ganizade olduğu hak‐
kında iddiaları doğru değildir.
Hamit Ganizade Komünist`in
değil, 1921 yılının ikinci yarısından yayınlanan
Reçber gaze‐
tesinin editörü olmuştur.
234
Şubat 1921`de Taşnaklar isyan çıkararak Ermenis‐
tan’daki Sovyet rejimini devirmiş ve
Komünist gazetesi faali‐
232
Nuri Süleyman.
Uyanan esirler. İstanbul, TÜSTAV, 2002, s.365.
233
İbid. s. 305.
234
Rza Vəlibəyov.
Keçmişdən səhifələr, İrəvan, Hayastan, 1969, s.55.