Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc
Yüklə 1,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İrevan Kalesi
- Səyahətnamə
- Səyahətnamə,a.g.e.
- Очерк истории Еревана
İREVAN ŞEHRİ 199 MİMARLIK VE SANAT İREVAN ŞEHRİ 201 İrevan Kalesi Tarihi Azerbaycan toprağı olan şimdiki Ermenistan Cumhuriyeti topraklarında çok sayıda kale, kale‐şehirler ve askeri istihkamlar mevcut olmuştur. Ortaçağ veya Rusya işga‐ li dönemine ait yazılarda İrevan Kalesi, Keçi Kalesi, Serdarabad Kalesi, Talın Kalesi, Gümrü Kalesi, Şöreyel Kalesi hakkında bilgi verilir. Bunlar içerisinde en ihtişamlı olanı ve araştırmalarda şimdi de sık‐sık ismi geçeni İrevan Kalesi`dir. Bu kalelerin hepsi İrevan Hanlığı'nın Rusya Çarlığı tarafından işgalinden sonra Ermeniler tarafından zamanla yıkılarak yok edilmiştir. İrevan Kalesi hakkında ilk yazılı eser Safeviler dönemi‐ ne aittir. 1502'de Safevi Şahı İsmail'in askerleri Karakoyunlu emirlerini yenerek İrevan şehrini ele geçirmiştir. XVII. yüzyı‐ lın 40'lı yıllarında Güney Kafkasya'da seferde olmuş Evliya Çelebi bu konuda şunları yazıyor: "Şah İsmail 915 yılında (1509‐1510) kale yapılması konusunda veziri Revangulu ha‐ na talimat vermiş, o da 7 yılda kaleyi yaptırarak adını Revan koymuştur." 242 İster Safevilerin, ister Nadir Şah'ın, ister Kaçarların, is‐ terse de Osmanlıların yönetimi döneminde İrevan beylerbey‐ lerinin ve hanlarının konutu İrevan Kalesi sınırları içinde olmuştur. İrevan Kalesi Safevilerle Osmanlılar arasında süren savaşlarda 14 kez el değiştirmiştir. 1514 yılında Safevi hükümdarı Şah İsmail'le Osmanlı hükümdarı Sultan Selim arasında yaşanan Çaldıran Sava‐ şı`nda Safevilerin yenilmesiyle İrevan Kalesi Osmanlının eline geçmiş ve 7 yıl Osmanlıların yönetiminde kalmııştır. 1521 242 Evliya Çələbi,Səyahətnamə,a.g.e., s.50. NAZİM MUSTAFA 202 yılında Sultan Selim'in vefatından sonra Şah İsmail İrevanı Osmanlı`dan geri almıştır. 1534'te İrevan Kalesi yeniden Os‐ manlı yönetimine geçmiş ve 1551 yılında I. Şah Tehmasib`in döneminde Safevi birlikleri şehri yeniden geri almıştır. 1554 yılında Sultan Süleyman'ın Güney Azerbaycan’a seferi sıra‐ sında İrevan Kalesi yeniden Türklerin eline geçmiştir. Türk tarihçisi İbrahim Peçevi bu konuda şöyle yazıyor, 219 Tem‐ muz 1554 yılında Türk birlikleri, İran ülkesinin kalbi olan Revan kentine gelmiş, hanların, sultanların saraylarını, park‐ ları, bahçeleri, özellikle de "Bağ‐i Sultaniyye" denilen cennete benzer bağı yakmış ve yıkmıştır". 243 1555 yılında Osmanlılar ve Safeviler arasında yapılan barış anlaşmasına göre, İrevan yeniden Safevilerin kontrolü‐ ne geçmiştir. 1579 yılında İrevan Hanı Tokmak Han'ın (asıl adı Muhammed han) iktidarı döneminde Osmanlı birlikleri‐ nin komutanı Lala Mustafa Paşa'nın komutasında Türk birlik‐ leri İrevan kalesini tekrar ele geçirmiştir. Sonra iki devlet arasında yapılan anlaşmayla Türk birlikleri İrevan eyaletini terk etmiş, Tokmak Han kısa sürede tüm İrevan'ı yeniden imar etmişti. 1583 yılında Sultan III. Murad döneminde Türk birlikle‐ rinin komutanı Ferhat Paşa İrevan Kalesi üzerine hücum et‐ miş ve onu savaşsız ele geçirmişti. Ferhat Paşa kaleyi ele ge‐ çirdikten sonra savunma surlarının inşasına başlamıştı. O, İrevan kalesini yeniden inşa ettirerek daha da genişletmiş. Evliya Çelebi o dönemi şöyle anlatıyor, "Osmanlı askerlerin‐ den oluşan 150 bin kişilik ordu 45 gün boyunca Zengi nehri‐ nin kıyısında kaleyi yeniden inşa etti, 40 gün içinde gerekli mühimmat ve askeri malzeme ile donattı." 244 Sonraları İrevan 243 Печеви Ибрахим Эфэнди. История, a.g.e., с.26. 244 Evliya Çələbi,Səyahətnamə,a.g.e., s.51. İREVAN ŞEHRİ 203 Kalesi yine de defalarca onarılsa da, Ferhad Paşa'nın yaptır‐ dığı surlar tüm saldırılara dayanmıştır. 1604 yılında 8 aylık kuşatmadan sonra I. Şah Abbas'ın orduları İrevan kalesini Türklerden geri almıştır. 1635 yılının Ağustos ayında IV. Sultan Murad'ın ordusu 9 günlük kuşat‐ madan sonra İrevan Kalesi'ni ele geçirmiştir. Topçu darbeleri sonucu surlar, onun kuleleri, savunma düzenekleri ciddi ha‐ sar almış ve İrevan Hanı Tehmasibgulu Han'ın sarayı dağıtıl‐ mıştır. Tehmasibgulu Han esir alınarak İstanbul'a gönderilir‐ ken, kaleye 15 kişilik Türk askeri yerleştirilmiştir. 1639 yılın‐ da Safeviler devleti ile Osmanlı devleti arasında imzalanan Kasrı‐Şirin Anlaşması'na göre iki devlet arasında sınırın batısı Arpaçay olarak belirlenmiş, bununla da yaklaşık 80 yıl barış hüküm sürmüştü. Fransız gezgin Jan Tavernye 1655 yılında İrevan’a gel‐ miştir. Tavernye Zengi nehrinin kıyısındaki tepede kurulan, 5 kuleye ve sıkı savunma duvarlarına sahip olan İrevan kalesi‐ nin kuzey tarafa açılan bir kapısı olduğunu ve kalede sadece Müslümanların yaşadığını yazmıştır. 245 1673 yılında İrevan'da olan Fransız gezgin ve kolleksioneri Jan Şarden İrevan Kalesini şöyle tarif etmiştir: "Kale küçük bir kentten büyüktür. O, oval biçimdedir, daire dört bin adım ve yaklaşık sekiz yüz evden oluşuyor. Orada ancak Safeviler yaşıyorlar... Kalenin savunması için üç bin asker ayrılmıştır. Hanın sarayı kalenin içerisindedir... Kalenin kuzey tarafında tepede küçük bir kale daha vardır. Araların‐ daki mesafe bin adımdır. O, çift duvarla ve toplarla korun‐ maktadır. Orada iki yüz kişi yerleşebilir. Onun adı Keçi (Asıl ismi Bekçı Kalesi`dir) Kalesi`dir." 246 245 Тадевос Акопян,Очерк истории Еревана, a.g.e., с.85. 246 Jan Şardən. Səyahətnamə,a.g.e., s. 21. NAZİM MUSTAFA 204 1679 yılında Zal Han'ın yönetimi döneminde İrevan'da yaşanan deprem şehrin tüm yapıları ve surlarına ciddi zarar verse de kale Nahçıvan, Gence, Karabağ, Tebriz ve Maku Bey‐ lerbeyliklerinin yardımı ile kısa sürede restore edilmişti. Zengi ve Kırkbulağ nehirlerinden kaleye su borusu döşenmiş‐ tir. Avrupalı ve Rusyalı gezginlerin Moritz fon Kotzebue, Ağustos fon Hakshauzen, James Morier, Dübua de Monpere, Henri Linç ve başkaları da farklı zamanlarda İrevan'da olmuş, İrevan Kalesi'ni ve onun içerisinde bulunan Han Sarayını, onun aynalı salonunu, kaledeki camileri, havuz ve hamamları, Zengi nehrinden geçen yeraltı mermer merdivenli yolu eser‐ lerinde anlatmışlardır. İrevan Kalesi kentin 4 yerleşim biriminden biriydi. Kale ile diğer yerleşim birimleri (Şehri (veya Eski şehir), Tepebaşı ve Demirbulağ) arasında Pazar meydanı bulunuyordu. Han Sarayı İrevan kentinde mevcut olan mimarlık örneklerinden en dikkat çekeni İrevan Kalesi`nin Han Sarayı, yahut Serdar Sarayı`ydı. İster Safeviler, ister Nadirşah, isterse de Kacar Hane‐ danlığı döneminde İrevan yöneticilerinin, beylerbeylerinin ve hanlarının evleri İrevan kalesinde olmuştur. 1578 yılında İrevan Beylerbeyi Tokmak Han İrevan Kalesi ile karşılıklı Zengi Nehri`nin sağ kıyısında bağ evi yaptırmış ve kalenin içine yeni han sarayı inşa ettirmişti. XVII. yüzyılın 40'lı yılla‐ rında Güney Kafkasya'da seferde olan Evliya Çelebi'nin yazdı‐ ğına göre, 1583 yılında Sultan III. Murat Han döneminde Türk birliklerinin komutanı Ferhat Paşa İrevan Kalesi'ni ve cennete benzer Tokmak Han Sarayı`nı yıktırmıştır. Sonra 45 gün için‐ Yüklə 1,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|