Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
183 
İrevani,  1899‐1982),  Mirza  Muhammed  Ahundov,  Meşedi
Mehdi  Sadıgzade  gibi  aydınlar  Molla  Nasreddin  dergisinde
yazıyorlardı.  Cahillerin,  halkın  bilgilenmesini  istemeyen  bazı
din adamlarının, modern okullara ve gençlerin eğitim alması‐
na  karşı  çıkan  bazı  zengin  İrevanlıların  korkusundan  Molla
Nasreddin`in İrevanlı muhabirleri gizli imzalarla yazıyorlardı.
Ali Mehzun  "Anaş  kurbağa", "Yetim  cüce", Cabbar Esgerzade
(Aciz)  "Mahkeme  taciri"  gibi  imzalar  kullanarak  kendilerini
korumaya çalıştılar.
Molla  Nasreddin`in  sayfalarında  1905‐1906  yıllarında
İrevan Guberniyası`nda ve Zengezur kazasında Ermeni silahlı
birliklerinin yaptıkları toplu katliamlardan canını kurtararak
Bakü ve Yelizavetpol (Gence) Guberniyaları`ndan kaçan mül‐
tecilerin  durumuna  ilgisiz  kalan  zengin  iş  adamları  eleştiri‐
yordu.
İrevan'da  1911‐1912  yıllarında  ve  1914  yılında  Rusça
Эриванский  вестник  (İrevan  haberleri)  gazetesi  yayınlan‐
mıştır. İrevan Cemiyeti'nin yayın organı olan bu günlük gaze‐
tede Rus, Tatar (Azerbaycan) ve Ermeni dillerinde makaleler
yayınlanıyordu.
225
Bu  gazetede  Rusça  eğitim  almış  İrevan'ın
Azerbaycanlı aydınları, İrevan Gimnaziyası`nın ve İrevan Öğ‐
retmenler Seminariyası`nın Azerbaycanlı öğrencileri de kendi
makalelerini yayınlattırıyorlardı.
Lek‐lek`in yayın politikası
İrevan  kentinde  ilk  Azerbaycan  dilinde  yayın  satirik
dergi  Lek‐lek  (Leylek)  olmuştur.  21  Ocak  1914  tarihinde
İrevan  valiliğinden  yayın  izni  alan  Mirmehemmed
Mirfetullayev  ve  Cabbar  Esgerzade  22  Şubat  tarihinde  Lek‐
                                                            
225
 Л.  Н.  Беляева,    М.  К.Зиновьева,  М.  М.  Никифоров,  Библиография
периодических  изданий  России,  1901‐1916.  Л.:  [ГПБ],  1958‐1961.
№ 9456.
NAZİM MUSTAFA 
 
184
lek`in ilk baskısını yapmıştır. İrevan'daki Luys (Işık) matbaa‐
sında haftada bir defa 8 sayfa olarak yayınlanan Lek‐lek`in her
sayısında  başlığının  altında  "Lek‐lek  Türk  dilinde  haftalık
komik topludur" sözleri yazılmıştı. Derginin ilk sayısında ya‐
yınlanan  baş  makalede  ve  İrevanlılara  yönelik  "Lek‐lek`in
selamı"  şiirinde  Lel‐lek  "kendi  misyonunu"  Molla  Nasreddin
misyonu olarak beyan etmiştir. Derginin ilk baskısından baş‐
layarak İrevan'ın sosyo‐politik hayatındaki entrikalar, halkın
çocuklarının okuldan, eğitimden uzak kalması ve halkı kandı‐
ran dincilerin oyunları satirik dille okuyuculara aktarılıyordu.
Derginin  sayfalarındaki  eleştirel  yazılar  "Lek‐lek",  "Herif",
"Kelembaş",  "Şeytan",  Yetim  cüce",  "Keyifli",  "Şerheta",  "Dul
tavuk"  "Naggal",  "Melik  naggal",  "Baykuş",  "Herdemheyal",
"Palazkulak",  "Mahkeme  kedisi",  "Hepend"  vb.  gibi  imzalarla
sunuluyordu.  Bu  imzalardan  bir  çoğuna  Molla  Nasreddin`in
sayfalarında  da  rastlanmıştır.  "Herdemheyal"  gizli  imzası
Mehmet  Said  Ordubadi’ye,  "Melik  naggal"  imzası  Eligulu
Gemküsar`a, "Şeytan" ve "Dul tavuk" imzaları ise Memmedeli
Nasire aitti. İrevan'da gericiler halkı eğitime çağıran ve dün‐
yada  yaşanan  gelişmelerden  haberdar  eden  yazarlara  karşı
fiziksel  terör  uyguluyor,  onları  tehdit  ediyorlardı.  Dinciler
Molla Nasreddin`in İrevan muhabirleri Ali Mehzun ve Cabbar
Esgerzade’nin  öldürülmesi  için  fitva  verdiler.  Genç  muhabir
Memmedeli  Nasiri  hançerle  yaralamışlardı.  Lek‐lek  28  Mayıs
1914 tarihli sayısında "Öğüt" başlıklı şiirde uyarı yapıyordu:
Kendini topla a "leylek", tek rahat otur!
Olmasın çok da işin seyid ilen, hem bey ilen!
Görmüyürsen a kuzum, Nasiri hançerlediler,
Merv'de Yusuf'u öldürmedi bir çekmesilen?
226
                                                            
226
 İrəvan
türklərinin
mətbuat
abidəsi
“Lək‐lək”
jurnalı.
Transkripsiyon: Ziyəddin Məhərrəmov. Bakı, Açıqdünya, 2008, s.92.

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
185 
Şiirde adı geçen Yusuf İrevan kazasının Gemerli köyün‐
de doğmuş, bir süre İrevan'da yaşadıktan sonra Merv şehrine
(Türkmenistan)  gitmiş,  oradaki  okulda  öğretmenlik  yapmış,
aynı zamanda Bakü'de yayınlanan İkbal gazetesine makaleler
yazmıştır. Yusuf Haydarzade Merv şehrindeki Ahmediye oku‐
lunda  çocuk  tiyatrosu  kurmuştu.  Konuşmalarından  birinde
bazı soyluların hayır işlerine destek vermediklerini eleştirdiği
için  1914  yılının  Şubat  ayında  öldürülmüştü.  Lek‐lek  dergisi
17 Haziran 1914 tarihli sayısında Yusuf Heyderzade’nin ölü‐
mü ile ilgili ilan yayınlamıştı.
Derginin  sayfalarında  İrevan  kenti  ile  birlikte,
Bakü'den,  Tiflis'ten,  Nahçıvan’dan,  Ordubad’dan,  Maku’dan,
Tebriz'den alınan haberler hiciv türünde okuyuculara aktarı‐
lıyordu.  Lek‐lek  yabancı  ülkelerde  yaşanan  süreçleri  şekilde
okuyucularına iletiyor, toplumda milli uyanışa katkı sağlıyor‐
du. Derginin sayfalarında İrevan’daki Müslüman  Hayriye Ce‐
miyeti'nin  faaliyetlerinden  bahsediliyor,  toplumsal  rahatsız‐
lık,  eğitimin  ve  kültürün  gelişmesine  engel  olan  gelişmeler
okuyucuların dikkatine sunuluyordu.
Lek‐lek`in  5  Mayıs  ve  19  Mayıs  1914  tarihli  sayısında
"Dil meselesi" başlıklı yazı yayınlanmıştır. Memmedeli Nasır‐
'ın "Dul tavuk" imzası ile yayınlanan bu yazısında önce konu‐
şurken Rus kelimeleri kullanan "seçkinler", sonra ise Arap ve
Fars  kelimeleri  kullanarak  dilimizi  tahrip  eden  mollalar,
imamlar ve dinciler eleştirilmiştir.
Toplam  12  sayısı  yayınlanan  derginin  son  sayısında
derginin
müdür
ve
editörleri
M.Mirfetullayev
ve
C.Esgerzade’nin  imzası  ile  okuyuculara  müracaatı  yayınlan‐
mıştır. Müracaatta Lek‐lek`in kapanacağını, bunun yerine Çın‐
gı  adında  yeni  bir  derginin  yayın  hayatına  başlayacağı  bildi‐
rilmiştir.  Ayrıca  Çıngı  Ali  Mehzun  Hacı  Zeynalabdinzade  ve
Cabbar  Esgerzade’nin  ortak  editörlüğü  ve  müdürlüğü  ile
NAZİM MUSTAFA 
 
186
İrevan'ın birkaç eğitimci gençlerinin maddi ve manevi yardı‐
mı  ile  yayınlanacağı  bildirilmiştir.  Fakat  Çıngı  yayınlanama‐
mıştır. Tarihçi akademisyen, yazar ve çevirmen, 1972 yılına
İrevan'da "Ermenistan'da Azerbaycan basınının tarihi" konu‐
sunda  doktora  yapan  İsrafil  Memmedov  ilk  defa  Lek‐lek  ve
Bürhani‐hakikat dergilerinin tüm sayılarını değişik açılardan
analiz etmiştir. İsrafil Memmedov’un 2002 yılında yayımladı‐
ğı İrevan defteri kitabında Lek‐lek ve Bürhani‐hakikat dergile‐
ri  her  biri  ayrıca  bölümlerde  incelenmiştir.
227
 Lek‐lek`in  ka‐
panmasından  sonra  1916`ya  kadar  İrevan'da  Azerbaycan
dilinde gazete ve dergi yayınlanmamıştır.
Bürhani‐hakikat dergisi
Birinci Dünya Savaşı döneminde Osmanlı`ya karşı Rus‐
ya  tarafından  silahlandırılan  Ermeni  gönüllü  birlikleri
İrevan`da yaşayan Azerbaycanlılara karşı da silah kullanıyor‐
lardı.  Öte  yandan,  Doğu  Anadolu'dan  toplu  şekilde  Güney
Kafkasya'ya  gelen  Ermeni  göçmenlerinin  çoğunluğu  İrevan
şehrine ve çevre köylerine yerleştiriliyordu. Böyle bir ortam‐
da Azerbaycan dilinde yayın yapmak oldukça zor bir işti.
Fakat  uzun  yazışmalardan  sonra  tanınmış  Molla
Nasreddinci, şair, yazar Ali Mehzu’nun editörlüğü ve İrevan'ın
nüfuzlu aydınlarından Hasan Mirzezade Aliyev'in yazarlığı ile
1  Ocak  1917’de  Bürhani‐hakikat  dergisi  yayına  başladı.  Bur‐
han kelimesi Arapçadır ve anlamı delil, kanıt, ispat demektir.
Bürhani‐hakikat  birinci  sayısında  "Hakikat"  başlıklı  editörün
yazısında  derginin  ismiyle  misyonunun  örtüştüğünü  kanıtla‐
yacağını yazmıştır.
228
                                                            
227
 İsrafil Məmmədov. İrəvan dəftəri. a.g.e., s.85‐186.
228
İbid. s.158.

---