İREVAN ŞEHRİ
169
İrevan kentinde de yüzyıllarca
oluşan çeşitli bayramlar, top‐
lumsal şenlikler ve toplu dini törenler yapılıyordu. Edebiyat
toplantılarının yapılması, şenlik ve düğün gelenekleri, aşıkla‐
rın günlerce destan söylemeleri, rakipleri ile karşılıklı şiir
söylemeleri bir çeşit tiyatro oyununu hatırlatıyordu. Bayram
ve dini tören ve oyunlardaki elementler sonraları bağımsız
halk tiyatrolarının oluşmasında önemli rol oynamıştır.
Daha ortaçağda Avrupa'dan gelen gezginler İrevan'da
yaptıkları müzikli eğlence toplantılarını hayranlıkla anlatmış‐
lardır. 1673 yılında İrevan`a giden Fransız gezgin Jean Şarden
Han Sarayında gösterilen müzikli tiyatroyu Avrupa'daki tiyat‐
ro sanatına benzetmiş, müzisyenlerin ve oyuncuların oyunla‐
rını da operaya benzetmişti.
210
Profesyonel tiyatronun oluşumunda halk tiyatroları
önemli rol oynamıştır. 1873 yılında Bakü'de ve Tiflis'te art‐
arda gösterilen performanslar hakkında
gazetelerde yer alan
haberler İrevan'da da tiyatro sanatına büyük ilgi ve heves
uyandırmıştı.
Tarihçi İsrafil Memmedov’un ortaya çıkardığı bir maka‐
le ise İrevan'da Azerbaycan dilinde sahnelenen ilk oyunun
tarihini ortaya koymaktadır. İrevan'da Ermenice yayınlanan
Psağ ("Çelenk") gazetesinde 10 Nisan 1882 tarihinde "Hryusi"
imzası ile yayınlanan "Fars tiyatrosu" başlıklı makaleden de
belli olduğu gibi, 2 Nisan 1882’de İrevan'da Kutsal Gayane
Okulunun salonunda İrevan'ın fakir
Müslüman öğrencilerine
yardım amacıyla, Azerbaycan Türkçesinde "Tamahkarlık
düşman kazanıyor" oyunu ikinci kez sahneye konulmuştur.
Tiyatroda sahnelenen oyunun metnini İrevan şehir okulunun
hocası Meşedi İsmail okumuş, "kırt‐kırt" eserinin yazarı
Vasak Medetov onu komedi şekline dönüştürmüştür. Meşedi
210
Jan Şardən,
Səyahətnamə a.g.e., s.23‐28
NAZİM MUSTAFA
170
İsmail'in anlattıkları üzerine kaleme alınan bu öykü ortaçağda
Tebriz kentinde yaşanmıştır.
211
Firudin bey Köçerli Gori Öğretmenler Semineriyası’nı
212
bitirdikten
sonra
1885‐1895
yıllarında
İrevan
Gimnaziyası`nda öğretmen olarak çalışmış, o dönemde Azer‐
baycanlı gençlerin tiyatro gösterilerine doğrudan katkı sağ‐
lamıştır. O, 20 Nisan 1890’da
Keşkül gazetesinde yayınlanan
"İrevan'dan mektup" makalesinde şehirde gösterilen tiyatro
oyunu hakkında şu şekilde yazmıştır, "4 Nisan’da
darülmüelliminde (yani ‐ Öğretmenler Semineri)
Müslüman
delikanlılar hükümetin izni ile Mirze Feteli Ahundov’un
"Mesteli şah" komedisini sahneye koydular".
213
Araştırmalarımız Firudin bey Köçerli’nin bahsettiği
Rzayev soyadlı öğrencisi Ekber Rizayev`in, Sovyetler Birliği
döneminde Ermenistan KP MK’nın Şube Müdürü ve Sovyet
Ermenistan'ı gazetesinin ve Merkez Komite`nin Rusça yayın‐
lanan
Komünist gazetesinin editörü olmuş ve savaş yıllarında
Moskova'da "İnostrannaya literatura" (Yabancı Edebiyyat)
yayınlarında Türk Edebiyatı bölümünün müdürü olmuştur.
Ekber Rizayev’in oğlu Sabir Rizayev Sovyet Ermenistanı'nın
sinema ve tiyatro eleştirmeni olmuştur. Sabir Rizayev 1963
yılında Bakü'de Rusça yayınlanan
Ermenistan'da Azerbaycan
Tiyatrosu kitabının yazarıdır.
Yazar Gulam Memmedli tarafından derlenen iki ciltlik
Azerbaycan tiyatrosunun salnamesi kitabında İrevan Tiyatro‐
su hakkında geniş bilgi verilmiştir.
211
İsrafil Məmmədov.
İrəvan dəftəri. III, Teatr tariximizdən səhifələr.
“Bakı, “qismət”, 2009, s. 19‐20.
212
Rusya Çarlığı sınırları içinde orta okulların bazıları seminariya olarak
adlandırılmıştır. Diger ismi ile okul olarak hitap edilebilir. Fakat
orijinallığın korunması için seminariya kullanılacaktır.
213
Firudin bəy Köçərli.
Seçilmiş əsərləri. a.g.e., s.33‐34.
İREVAN ŞEHRİ
171
İrevan'da Azerbaycan tiyatrosunun yaranmasında
Yunis Nuri’nin büyük katkıları olmuştur. 1878 yılında İrevan
kentinde doğan Yunus Hacı Süleyman oğlu Süleymanov yete‐
nekli oyuncu ve yönetmen olarak İrevan tiyatrosunda çalış‐
mıştır. 1950 yılında vefat eden Yunus Nuri’nin yaşam ve faali‐
yetine adanan kitaplar ve makaleler bulunmaktadır.
212
XX.
yüzyılın başlarında İrevan Tiyatrosu`nun yaranmasında Yunis
Nuri ile birlikte, Mirza Mustafa Recebov,
Kerim Ehmedov,
Mirabbas Mirbağırzade, Cafer Ehmedov, Ekber Rzayev, Mecid
Recebov, Mehdi Kazımov ve Asif bey Şefibeyov’un hizmetleri
çok büyük olmuştur. İrevan'ın ünlü soylularından Penah Han
Makinski’nin ve Ali Han İrevanski’nin evlerinde yardım top‐
lamak amacıyla İrevan tiyatrolarının oyunları sahnelenmiştir.
1903 yılında İrevan'daki Azerbaycan tiyatro topluluğu
o dönemde popüler olan "Kırt‐Kırt" vodvilini sahneye koy‐
muştur. Tamaşa Penah Han Makinski’nin evinde gösterilmiş‐
tir. Tiyatronun düzenleyicisi ve başkanı Yunus Nuri olmuş‐
tur.
213
1906 yılının Ağustos ayında Penah Han Makinski’nin
mülkünde fakir öğrencilere yardım amacıyla
tiyatro oyunu
gösterilmiş, bu amaçla 426 manat toplanmıştır.
214
İrevan tiyatrosunun oyuncuları daha tecrübeli Bakü ve
Tiflis tiyatrolarının oyunlarını izliyor, orada oynanan gösteri‐
leri kendi repertuarlarına dahil ediyorlardı. 19 Ocak 1908
yılında İrevan aydınları ünlü Türk yazarı Namık Kemal'in
"Vatan" eseri Asif bey Şefibeyov’un yönetmenliği ile Şehir
kulübünde sahneye konulmuştu.
1909 yılının Mayıs ayında Hüseyin Arablinski’nin tiyat‐
ro topluluğu İrevan'a turneye gelmiş, Şehir kulübünde "Baht‐
sız delikanlı", "Nadir Şah", "Zoren Tabip", "Yahudiler" eserle‐
rini sahneye koymuştu. Yunis Nuri haztıratında şöyle yaz‐
214
Qulam Məmmədli,
Azərbaycan teatrının salnaməsi.
Birinci
hissə,(1850‐1920). Bakı, 1975, s.127‐129.
NAZİM MUSTAFA
172
maktaydı, "Hüseyn Arablinski İrevan‐Azerbaycan tiyatrosun‐
da derin izler bıraktı, ondan sonra tiyatro oyuncularımızın
sayı arttı, biz daha hevesle, şevkle çalışmağa başladık."
215
19 Mayıs 1910 yılında ünlü aktör Sidgi Ruhullagezgin
aktör sıfatıyla İrevan'a gelmiş, yerli amatörlerin katılımıyla
"Müsibeti Fahreddin" oyununu sahneleştirmişti.
İrevanskiy vestnik gazetesi 9 Ekim 1911 tarihli haberine
göre, Tiflis'ten gelen Mirza Ağa Aliyev'in topluluğu "O olma‐
sın, bu olsun" operasını oynamıştır. Turne için Zülfikar
Hacıbeyov'un "Elli yaşındaki delikanlı" operası da oynanıl‐
mıştı. 1912 yılında Zülfikar Hacıbeyov yeniden İrevan'a gel‐
miştir. 22 Kasım’da
İkbal gazetesi Z. Hacıbeyov’un İrevan'a
yaptığı turne hakkında özel makale yayınlamıştır.
25 Mart 1913’te Ali Mehzun
Rehimzade ve Asker
Ahundov İslam Dram Şirketi`ni açabilmek için resmi izin al‐
mışlardı. Bu şirket genç oyuncuları birleştiriyordu. Kısa bir
süre içinde şirketin oyuncuları Canpoladov’un tiyatro bina‐
sında "Kimdir suçlu?", "Para peşinden", "Aç herifler", "Sevgili
evlat", "Milletperestler veya ürefa şeklinde süfeha" (süfeha ‐
yani döküntü), "İbrahim bey, yahut istibdad kurbanı" ve "Al‐
dandılar" eserlerini sahneye koydular.
216
1914‐1917 yılları İrevan tiyatrosu için çok başarılı bir
yıl olmuş, Taşnakların iktidara gelmesine kadar İrevan tiyat‐
rosu gerçek anlamda Rönesans devrini yaşamıştır. İlham
Rehimov İrevan Tiyatrosu`nun 1882‐2006 yıllar arası faaliye‐
tini araştıran
İrevan Devlet Azerbaycan Dram Tiyatrosu adlı
kitabını yazmıştır.
1918‐1920 yıllarında Ermenilerin İrevan`da milliyetçi
saldırıları sonrasında başta Yunus Nuri olmak üzere İrevan'ın
215
Сабир Ризаев,
Азербайджанский театр в Армении. Баку, 1963, с.
34.
216
Сабир Ризаев. A.g.e., s. 34.