Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
213 
Perdenin izleri, halkaları ve kornej yeri hem tavanda, hem de
temelinde görünüyor. Salonun her iki tarafında küçük odalar
vardır ve bodrumunda buzhane bulunmaktadır.
Sarayla  Zengi  nehrini  birleştiren  tünelin  sadece  kapısı
ve taş basamakları kalmıştır. Oysa, daha önce bu geçitten ça‐
yın altından karşı tarafa geçiliyordu."
257
Ünlü İngiliz gezgin ve kamu görevlisi Henri Linç (Linç’in
büyükannesi  Bağdat'ta  yaşayan  bir  Ermeni  kızıydı.  İngiliz
Kuvvetleri  subayı  olan  babası  ise  Bağdat'tayken  onunla  ta‐
nışmış ve daha sonra evlenmişlerdi) Ağustos 1893‐Mart 1894
arası ve Ağustos 1898’de Doğu Anadolu'da ve Güney Kafkas‐
ya'da  bulunmuştur.  O,  seyahatinin  sonucu  olarak  iki  ciltlik
"Armenia seyahat ve araştırma" eserini yazmıştır. Yazar 1901
yılında  Londra'da  yayınlanan  eserinin  I.  cildinde  şimdiki  Er‐
menistan  topraklarında  gördüklerini  detaylı  olarak  tarif  et‐
miştir.
Linç`in resmettiği Han Sarayı`nın duvarlarındaki resim‐
ler ve pencereler sarayın XIX. yüzyılın ikinci yarısında yapılan
restorasyonundan sonraki dönemine rastlar. Linç, tuval üze‐
rine  çizilmiş  resimlerin  orijinal  olduğunu  belirtiyor.  H.Linç
Han Sarayı`nın aynalı salonunu şöyle tarif eder: "Sayısız ayna‐
lar  çevreye  billur  gibi  bir  parlaklık  veriyor.  Salonun  tavanı
baştanbaşa  süslenmiş.  Tavanın  aşağısı  bolca  desenlerle  süs‐
lenmiş ki, bunlar da esasen süsen ve kırmızı güllerden ibaret‐
tir."
H.Linç aynalı salonun duvarlarında tuval üzerine işlen‐
miş  8  tablo  gördüğünü  ve  bunlardan  ikisinin  ‐  İrevan  Hanı
Hüseyingulu  Han'ın  ve  onun  sağında  Farsların  kahramanı
Feramez’in  tablolarının  kitabına  dahil  ettiği  şekilde  yansıdı‐
ğını  yazıyor.  Yazar  duvarlardaki  diğer  portrelerde  Feteli  Şa‐
hın,  onun  oğlu  Abbas  Mirza'nın,  İrevan  Hanı  Hüseyingulu
                                                            
257
   Յերվանդ Շահազիզ, a.g.e.,pp. 170.
NAZİM MUSTAFA 
 
214
Han'ın  kardeşi  Hasan  Han'ın,  kahraman  savaşçı  karakteri
olan Zöhrab’ın ve Rüstem Zalın, savaşçı bir kadının (Amazon‐
'un) portrelerinin olduğunu yazıyor.
258
Aynı  dönemde  resim  sanatının  en  yaygın  ve  gelişmiş
alanı mimarilere de yansıyan duvar boyama olmuştur. Avru‐
pa  gezginlerini  ve  ressamlarını  etkileyen  Han  Sarayı`nın  mi‐
marisinde daha çok, onun zengin sanatsal görünümü, duvar‐
larını  süsleyen  portre  ve  kendine  has  konuları  olan  anıtsal
boyama eserleri olmuştur.
İrevan  Han  Sarayı`nın  iç  düzeni  hakkında  tanıkların
açıklamaları, Rus ressamı Vladimir Moşkov’un, amatör etnog‐
raf ve ressam Knyaz Grigori Gagarin'in, Fransız gezgin ve res‐
samı  Düyuba  de  Monpere’nin  yaptıkları  resimler,  fotoğrafçı
Dmitri  Yermakov’un,  İngiliz  gezgin  Henri  Linç’in  yaptığı  re‐
simler sarayın sanatsal düzeni, duvar resimleri, şekli ve üslu‐
bu,  profesyonel  işçilik  ve  estetik  özellikleri  hakkında  geniş
fikir vermektedir.
Kerim Kerimov İrevan’daki Han Sarayı`nın ressamlar ve
fotoğrafçılar  tarafından  çekilmiş  fotoğrafları  bazında  sarayın
mimari  özelliklerini  ve  sanatsal  düzenini  analiz  etmiştir.
K.Kerimov  "İrevan  Serdarı’nın  Sarayı"  yazısında  şöyle  yazı‐
yor, "Sarayın aynalı salonunun ve yazlığının duvarlarını süs‐
leyen  ilk  resimlerin  ressamı  belli  değil.  Dekoratif  ve  konulu
duvar resimleri o dönemde mevcut olan kanunlara ve gelene‐
ğe dayanır. Bir kural olarak duvarların panelden yukarı yüze‐
yinde duvar içi oyuklarda ve oyuklararası panolarda geomet‐
rik ve stilize edilmiş motiflerden oluşan dekoratif kompozis‐
yonlar, gül ve çiçeklerin, hayvan ve kuşların canlı, gerçek gö‐
rüntüleri verilmiştir. Sarayın sanatsal yapısının temelini port‐
reler ve çok figürlü ve konulu sanat eserleri oluşturuyordu.
                                                            
258
 Lynch H.F.B. Armenia. Travels and Studies. Vol I, London, 1901, pp.216‐
217.

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
215 
K.Kerimov daha sonra şöyle yazıyor,"XIX. yüzyılın ikinci
yarısında yapılan restorasyona kadar Han Sarayı`nın sanatsal
düzeninde  portreler  ve  aralarında  Firdovsi’nin  "Şahname"
eserinin motifleri üzerine av ve savaş, eğlence meclislerini ve
aşk  sahnelerini  yansıtan  konulu  kompozisyonlar  daha  fazla
olmuştur.  Aynı  kompozisyonların  birinde  Rüstem  Zalın  genç
savaşçı ile savaşması, diğerinde onun tanımadan kendi oğlu‐
nu  öldürmesi,  başka  bir  resimde  Rüstem'in  İsfendiyar’la  sa‐
vaşı,  daha  bir  başkasında  onun  devle  savaşması  vb.  tasvir
edilmişti.
259
İrevan Han Sarayı`ndaki sanat eserlerinin örnekleri is‐
ter  portre  resimlerinde,  isterse  konulu  ve  dekoratif  kompo‐
zisyonlarda  geleneksel  Doğu  motifleri  ile  birlikte,  dönemin
Batı  Avrupa  ve  Rusya  modern  sanatının  etkisini  görmek
mümkündür. Bu etki XIX. yüzyılın ikinci yarısında Han Sara‐
yı`nda  yapılan  restorasyon  çalışmalarından  sonra  daha  net
bir şekilde kendini göstermektedir.
1864 yılında İrevan Kalesi`nin askeri istihkam ve silah
deposu  olarak  kullanımına  son  verilmesinden  sonra  bakım‐
sızlık yüzünden kullanılamaz hale gelmiş, nem yüzünden du‐
var  resimleri  tahrip  olmuştur.  Han  Sarayı`nın  aynalı  salonu‐
nun  esaslı  onarımı  için  defalarca  devlet  hazinesinden  para
ayrılmıştı.  İrevan  valisinin  talebi  doğrultusunda  Kafkas  Vila‐
yeti Serdar salonunun onarımı için 1867 yılında  1200 ruble,
1871 yılında 1112 ruble 28 kuruş, salonun uçmuş duvarları‐
nın restorasyonu için 1874 yılında 354 ruble 86 kuruş, 1880
yılında 1978 ruble 78 kuruş, İrevan şehir idaresi ise bu amaç‐
la 1770 ruble ödenek ayırmıştı.
260
Han Sarayı`nda restorasyon işlerinin bir kısmının Azer‐
baycan`lı  ressam  Mirza  Gadim  İrevani  (1826‐1875)  tarafın‐
                                                            
259
 Kərim  Kərimov,  “İrəvan  sərdarının  sarayı”,  Yeni  fikir  gazetesi,  №  5
(18.10.1995).
260
Развитие Еревана..., a.g.e., с.286‐288.
NAZİM MUSTAFA 
 
216
dan yapıldığı tahmin edilmektedir. İrevan doğumlu olan Mir‐
za Gadim 15 yaşında Tiflis'teki gimnaziyayı bitirmiştir. Fars‐
ça,  Rusça  ve  Fransızca  mükemmel  öğrenen  Mirza  Gadim
İrevan'a  döndükten  sonra  ömrünün  sonuna  kadar  telgrafçı
olarak  çalışmıştır.  Söylenenlere  göre,  Mirza  Gadim’in  babası
Muhammed  Hüseyin  ünlü  süs  ustası  olmuştur.  Mirza
Gadim’in  ressamlığa  eğilimi  Tiflis'te  gimnaziyada  okuduğu
zamanlarda  oluşmuştu.  Öncelikle  cam  ve  kumaş  üzerine  re‐
sim  çizen  Mirza  Gadim  sonraları  portre  ve  süsleme  amaçlı
kompozisyonlar  yaparak  ün  kazanmıştır.  İrevan  Han  Sarayı‐
nın aynalı salonunda portrelerin ve süslemelerin restorasyo‐
nunu Mirza Gadim yapmıştı. O, aynalı salondaki duvar resim‐
lerinin  çoğunu  restore  etmiştir.  1867‐1874  yıllarında  Han
Sarayı`nda defalarca yapılan restorasyon çalışmalarını Mirza
Gadim yapmıştır. Ressamın yağlı boya ile çizdiği "Feteli şah",
"İrevan  Serdarı",  "Hasan  Han",  "Rüstem  Zal"  portreleri  şu
anda Tiflis'te Gürcistan Devlet Sanat Müzesi'nde, "Abbas Mir‐
za" portresi ise Azerbaycan Devlet Sanat Müzesi'nde bulunu‐
yor.
261

Saraydaki  duvar  resimlerinin  ancak  bir  bölümü  olan
portreler ve dekoratif panolar restore edilmiştir. Av, savaş ve
aşk  sahnelerini  kurtarmak  mümkün  olmadığından,  onların
yerinde  yeni  dekoratif  panolar  yapılmıştır.  Portreleri  kurta‐
rırken M.G. İrevani işe öncekilerden farklı yeni eserler yarat‐
mıştır. Büyük boyutlu tuval üzerine yağlı boyalarla çalışılmış
sonradan duvara yapıştırılmış bu eserler, aslında realist anıt‐
sal ressamlığın ilk örnekleri idi. Bunun içindir, bu eserler son
derece değerli ve "Asya ressamlığının en yüksek örneği" ola‐
rak kabul ediliyor.
262
                                                            
261
Rasim Əfəndi,Azərbaycan incəsənəti. Bakı, 2007, s.114‐115.
262
 Kərim Kərimov, a.g.m.

---