Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
225 
Recep Paşa Camii
1724  yılında  Osmanlı  orduları  yeniden  İrevan'ı  ele  ge‐
çirdikten sonra Türk kumandanı Recep Paşa şehrin gelişmesi
için bir takım inşaat işleri yaptırmıştır. 1725 yılında Kale içe‐
risinde  yeni  bir  cami  inşa  edilmiş  ve  cami  Recep  Paşa  Camii
olarak adlandırılıyordu. 1 Ekim 1827’de İrevan Kalesi’nin Rus
askerleri tarafından işgalinden bir gün sonra Recep Paşa Ca‐
mii'nin  kubbesindeki  ay‐yıldız  çıkartılıp,  yerine  haç  ve  kilise
çanı  takılmış  ve  Rus  Ortodoks  kilisesine  dönüştürülmüştü.
Daha  sonra  onun  dış  görünümünde  de  değişiklik  yapılmış,
cepheye  silindirik  sütunlar  ilave  edilmiş,  çatısı  kapatılarak,
Hıristiyan  tapınağı  şekli  verilmişti.  Ressam  Frans  Rubo’nun
İrevan Kalesi’nin alınmasının resimli anlatımında önde Recep
Paşa Camii ve minaresi, arka planda ise Han Sarayı`nın yakı‐
nında Serdar Camii yer almıştır.
İrevan şehrindeki tarihi eserlerin Rusya işgalinden son‐
ra  kameral  sayımını  yapan  Rus  tarihçi  İvan  Şopen’in  verdiği
bilgiye göre, kentte 8 cami bulunmaktaydı. Yukarıda belirtti‐
ğimiz gibi, onlardan 2'si kalede, 6'sı ise şehirde bulunmaktay‐
dı. Şopen kaledeki camilerden birinin silah deposuna, diğeri‐
nin  ise  dükkana  dönüştürüldüğünü  yazmıştır.    Serdar  Cami‐
si`nin  silah  deposuna  dönüştüğünü  yukarıda  belirtmiştik.
Dükkana dönüştürülen ikinci cami ise Serdar Camii'nin yakı‐
nında  bulunan  yaz  camisi  olduğu  tahmin  edilmektedir.
İ.Şopen  kalan  6  caminin  isimlerini  şöyle  sıralar:  Çal  Han,
Novruzeli Bey, Sertib Han, Hüseyneli Han, Hacı İmamverdi ve
Hacı  Cafer  Bey  camileri.  Bunlara  ek  olarak,  İ.Şopen  şehirde
yarısı tahrip edilmiş birkaç caminin de olduğunu bildirir.
274
1906‐1911  yıllarında  İrevan  şehrinin  mimarı  B.
Mehrabov şehrin planını ve orada olan mimari yapıların liste‐
sini yapmıştır. Mehrabov şehirde 8 camiyi kayda almıştır. Bu
                                                            
274
 И. И. Шопен,a.g.e., c. 468.
NAZİM MUSTAFA 
 
226
camiler:  Tepebaşı  Camii,  Şehir  (Zal  Han)  Camii,  Sertib  Han,
Gök  Camii  (Hüseyneli  Han),  Hacı  Novruzeli  Bey  Camii,  Kale
Camii (Serdar, yahut Abbas Mirza), Demirbulağ Camii ve Hacı
Cafer Bey Camii.
275
Ermeni  araştırmacı  M.Kasparyan,  XIX.  yüzyılın  sonu,
XX. yüzyılın başlarında Gök Camii, Hacı Hüseyin ve Şehir (Zal
Han) camilerinin Eski şehir (Şehri) yerleşim biriminde, Tepe‐
başı  Cami`nin  Tepebaşı  mahallesinde,  Hacı  Novruzeli  Bey,
Hacı  Cafer  Bey  ve  Demirbulağ  camilerinin  ise  Demirbulağ
mahallesinde bulunduğunu belirtiyor.
276
1918‐1920 yılları arasında Taşnak hükümeti dönemin‐
de ve Sovyet Ermenistanı’nın ilk  yıllarında Serdar, Tepebaşı,
Sertib Han, Hacı Novruzeli Bey camilerinde Türkiye'den kaçıp
gelen Ermeni mültecileri yerleştirilmiştir.
1924 yılında İrevan şehrinin planının onaylanmasından
sonra öncelikle şehrin merkezinde bulunan Azerbaycanlılara
ait tarihi‐mimari yapıların, aynı zamanda camilerin yıkılması
ve  onların  yerinde  yerleşim  yerlerinin,  meydan  ve  parkların
yapılması kararlaştırılmıştır.
Gök Camii
İsa  Ezimbeyov  yukarıda  adı  geçen  makalesinde  Gök
Cami`de gördüklerini detaylı olarak anlatmıştır. O, caminin iki
ayrı  yapıdan  ‐  kış  ve  yaz  bölümlerinden  oluştuğunu,  kış  bö‐
lümünün yapının güneyinde, yaz bölümünün ise kuzeyde inşa
edildiğini, onların ise medrese ile çevrili olunduğunu yazıyor.
İ.Ezimbeyov  caminin  çok  büyük  bir  bahçesinin  olduğunu,
orada çınar ve kavak ağaçlarının yükseldiğini yazıyor.
                                                            
275
 http://www.iatp.am/old_yerevan.
276
 М.А.  Гаспарян,Планировочная  структура  Еревана  19  –  начала
20 вв. // Национальное своеобразие зодчества народов СССР: Сб.
науч. тр.– Москва, 1979, с. 64‐72.

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
227 
Azerbaycan  Cumhuriyeti  Devlet  Arşivi'nde  bulunan
1949  tarihli  arşiv  belgesinde  Ermenistan  SSC  topraklarında
kayda  alınan  Azerbaycanlılara  ait  15  mimari  yapı  hakkında
bilgi verilmiştir. Aynı belgede İrevan`da yapım tarihi ve amacı
ile birlikte 4 caminin varlığından bahsedilmiştir: Zal Han Ca‐
mii'nin  1649‐1685  yıllarında,  Gök  Camii`nin  1776  yılında,
Serdar Camii'nin 1807‐1817 yıllarında, Hacı Cafer Bey Cami‐
i'nin ise XVIII. yüzyılda inşa edildiği belirtilmiştir.
277
İrevan  şehrini  anlatan  tüm  gezginlerin  ve  araştırmacı‐
ların  eserlerinde  hem  büyüklüğü,  hem  de  güzelliğine  göre
şehrin en muhteşem mimari abide Gök Camii`nin ismi birinci
olarak  geçer.  Doğu  mimarisinin  ender  örneklerinden  olarak
görülen  Gök  Camii`nin  yapımına  1760  yılında  başlanmış  ve
Hüseynali Han'ın yönetimi döneminde (1765) tamamlanmış‐
tır.
İrevan'daki  merkezi kapalı pazarın karşısında bulunan
bu  cami  1616  yılında  Şah  Abbas  döneminde  Gence'de  inşa
edilen  Cuma  Camii`ye  benziyordu.  Onun  ölçüleri  97,2x66  m
idi.  Cami  ismini  onun  kubbesinin  lacivert  renkli  çini  ile  süs‐
lenmesinden  alır.  Caminin  avlusunda  fıskiyeli  taş  havuz  ya‐
pılmış ve çevresinde ağaçlar dikilmiştir.
278
Sadece  Gök  Cami`de  değil,  İrevan'daki  tüm  camilerde
kadın  ve  erkekler  için  ayrıca  ibadet  bölümleri  vardı.  Bu  bö‐
lümler birbirleriyle koridor ya da perde ile ayrılıyordu. İbadet
salonlarının  tavanı  ve  duvarları  genellikle  gül  çizimleri  ile
süslenirdi. Camilerin duvarlardan  ve  sütunlardan  Kişmir ku‐
maştan güller yapılıp asılırdı.
Ermeni  tarihçi  Tadevos  Hakopyan  "İrevan'ın  tarihi
(1500‐1800)"  eserinde  Eçmiedzin  Kilisesi  Piskoposu
                                                            
277
 ARDA, fond 3026, siy. 1, iş 261, v. 23.
278
 Арзуманян В., Асратян М., Меликян А. Ереван, a.g.e., с. 31.
NAZİM MUSTAFA 
 
228
Hovhanes  Şahhatunyan’a  atıf  yaparak  şöyle  yazıyordu:  "Ca‐
minin  minaresinin  ve  kubbesinin  bir  bölümü  mavi  seramik‐
lerle kaplıdır. Ana yapılar caminin güney ve kuzey tarafların‐
dadır.  Yan  taraflarda  ise  yardımcı  yapılar  ve  bölümler  bulu‐
nuyordu.
Caminin  üç  kapısı  vardı.  İki  küçük  kapı  kuzey  ve  doğu
yönüne, büyük giriş kapısı ise güneye açılıyordu. Cami binası
güneyde  bulunuyordu.  Bina  birbiriyle  ilgili  üç  salondan  iba‐
retti.  Caminin  kubbesi  diğer  iki  küçük  salondan  yüksek  olan
büyük salonun üzerinde idi. Sade görünümlü salonların sade‐
ce  avluya  bakan  pencereleri  renkli  camlarla  süslenmişti.  Av‐
lunun kuzey kısmında küçük bir ibadethane de vardı. Caminin
minaresi çok güzeldi ve İrevan'ın en yüksek yapısı olduğu için
şehrin  her  tarafından  görünüyordu.  İmam  minarenin  başına
çıkarak  her  gün  Müslümanları  ibadete  çağırıyordu.  Caminin
güney  kapısı  üzerindeki  duvara  Hüseynali  Han'ın  adı  ve  ca‐
minin inşa tarihi kazınmıştı".
279
1893‐1894  ve  1898  yılında  İrevan'da  bulunmuş  ünlü
İngiliz  gezgin  ve  coğrafya  bilimci  Henri  Linç  1901  yılında
Londra'da yayımladığı kitabında şehrin Tatar (Azerbaycanlı)
mahallesindeki Gök Camii’nin, Hacı Nasrullah (bu caminin adı
diğer  kaynaklarda  Hacı  Novruzeli  Bey  Camii  gibi  geçer)  Bey
Camii'nin  ve  Şehir  Camisi’nin  isimlerine  yer  vermiştir.  Gök
Camii  hakkında  bilgi  veren  Linç,  onun  minareleri  ve  bahçe‐
sindeki havuzunu kitaba dahil etmiştir.
280
Ermeni  yazarların  verdikleri  bilgiye  göre,  XX.  yüzyılın
30'lu  yıllarında  İrevan’daki  tüm  camilerin  yıkılması  kararı
alınsa  da,  ünlü  Ermeni  şairi  Yeğişe  Çarens`in  çabaları  sonu‐
cunda  "Mavi  pırlanta"  olarak  tanımladığı  Gök  Camii  müzeye
                                                            
279
   Թադևոս Հակոբյան, a.g.e.,pp. 274‐275.
280
 H. F. B. Linch, a.g.e., pp. 213‐215.

---