Baş verən təsadüfü hadisələrin dəyişmə qanunauyğunluqlarını öyrənən riyazi elmə
ehtimal nəzəriyyəsi deyilir. Ehtimal nəzəriyyəsi elə hadisələri öyrənir ki, onlar zamanın bu və ya
digər anında (müşahidədə, təcrübədə) müxtəlif formada dəyişir ki, bunu əvvəlcədən müəyyən
etmək mümkün deyil. Lakin tədqiqatlar göstərir ki, müşahidə (sınaq) üçün götürülən
elementlərin miqdarını artırdıqca müəyyən qanunauyğunluq əldə edilir. Bununla bir çox
Hər hansı bir sistem kimi nəqliyyat vasitəsinin də etibarlılığını qiymətləndirmək üçün
onun texniki vəziyyətinin dəyişmə qanunauyğunluğu haqqında statistik məlumatlar olmalıdır.
Bir sistem kimi hərəkət tərkibinin etibarlılığını lazımi dəqiqliklə təyin etmək üçün alınan statistik
Statistik məlumatlar müxtəlif üsullarla əldə edilir. Hazırda bu məlumatlar ən çox aşağıdakı
1. Real istismar şəraitində işlədilən elementlərdən alınan statistik məlumatlar.
43
Etibarlılıq xarakteristikalarının birinci üsulla alınan statistik məlumatların əsasında tərtib
edilməsi bir sıra üstünlüklərə malikdir. Belə ki, bu xarakteristikalar istismar zamanı nəqliyyat
vasitəsinə təsir edən bütün amilləri nəzərə alır (istismar rejimi və şəraiti, konstruksiyanın və
hazırlanma texnologiyasının keyfiyyəti, istismar materiallarının təsiri, avtomobilin idarə edilmə
üsulu və s.). Alınan nəticələrin daha dolğun olmasına baxmayaraq bu üsulun mənfi cəhətləri də
çoxdur. Əsas mənfi cəhəti odur ki, etibarlılığın xarakteristikaları obyekt tamamilə istismar
edildikdən sonra məlum olur. Statistik məlumatların toplanması dövründə sınaqdan keçirilən
elementlərin keyfiyyəti təkmilləşdirilmənin hesabına dəyişir. Buna görə təyin edilən etibarlılıq
göstəriciləri bir növ keçmişə aid olur, elementin cari keyfiyyətini müəyyənləşdirmir. Lakin yeni
konstruksiyalar layihələndirmək lazım gəldikdə bu xarakteristikalar başlanğıc şərtlər kimi
istifadə edilir. Bu deyilənlərdən başqa birinci üsulun çatışmayan cəhətlərindən biri də odur ki,
istismar zamanı sınaqdan keçirilən sistemə təsir edən yüklərin miqdarını təyin etmək praktiki
olaraq mümkün deyil. İkinci üsulla alınan statistik məlumatlar əsasında təyin edilən etibarlılıq
göstəriciləri istismar şəraitini təhrif olunmuş şəkildə nəzərə alır. Bu üsulun (xüsusi sınaqların
aparılması) müsbət cəhəti odur ki, etibarlılıq xarakteristikaları müxtəlif yüklər üçün tərtib edilir.
Buna görə layihələndirmə zamanı aparılan hesablamaların dəqiqliyi yüksəlir. Bundan başqa
təcrübələr xüsusi metodika əsasında təşkil edildiyi üçün yeni (təkmilləşdirilmiş) hazırlanan
elementlər də sınaqdan keçirilə bilir. Beləliklə, konstruksiya kütləvi şəkildə istehsalata
buraxılmazdan əvvəl onun etibarlılığı haqqında kifayət qədər məlumat alınır. Bu üsulla statistik
məlumatların alınmasının mənfi cəhəti odur ki, sınaqların yerinə yetirilməsinin təşkili çox
mürəkkəbdir və çətindir. Digər tərəfdən əsaslandırılmış göstəricilər almaq üçün böyük həcmli və
uzun müddətli sınaqların aparılması tələb olunur.
Statistik məlumatların yuxarıda göstərilmiş üsullarla alınması texniki və iqtisadi cəhətdən
həmişə sərfəli deyil. Ona görə son zamanlar statistik məlumatlar sürətləndirilmiş sınaqlar üsulu
ilə də əldə edilir. Sürətləndirilmiş sınaqlar üsulu təcrübələrin yerinə yetirilmə müddətini və iş
həcmini xeyli azaldır.
Yuxarıda deyilənlərdən aydın görünür ki, hər cür statistik məlumatlar çox vaxt sınaqların
aparılması nəticəsində alınır. Sınaqların aparılması isə çox mürəkkəb və çətin işdir. Ona görə ki:
a) etibarlılıq göstəriciləri böyük hədlərdə (diapazonlarda) dəyişir, onların dəyişməsinə
konstruksiyanın istismar rejimi və şəraiti müxtəlif formada təsir edir və buna görə də düzgün
nəticələr almaq həmişə mümkün olmur; b) müasir maşın və mexanizmlərə həddindən çox
tələblər qoyulur; c) alınan etibarlılıq kriteriyaları ehtimal xarakteri daşıyır. Bu baxımdan sınaqlar
müxtəlif məqsədlər üçün aparılır. Məsələn:
1.
Konstruksiyanın texniki şərtlərə nə dərəcədə müvafiq olmasını aydınlaşdırmaq məqsə-
dilə aparılan sınaqlar.
Burada sınaqdan keçirilən maşının və ya mexanizmin əsas para-metrləri
(dəqiqliyi, f.i.ə., məhsuldarlığı, gücü və s.) təyin edilir və onların texniki şərtlərə nə dərəcədə
uyğun gəlməsi aydınlaşdırılır. Adətən zavod şəraitində aparılan bu sınaqlar konstruksiyanın
kütləvi şəkildə istehsalına başlamazdan əvvəl Dövlət komissiyası tərəfindən yoxlanılır. Bu
sınaqlar zamanı konstruksiyada buraxılmış qüsurlar aydınlaşdırılır, bir sıra mexanizmlərin hətta
etibarlılıq göstəriciləri təyin edilir, maşının iş rejimləri müəyyənləşdirilir və s.
2.
Xüsusi stendlərdə yerinə yetirilən sınaqlar.
Burada konstruksiyanı qiymətləndirən
parametrlərin başlanğıc göstəricilərinin variasiya olunma xüsusiyyətləri öyrənilir, konstruksiya
ümumi şəkildə yoxlanılmaqla bərabər onun aqreqat və mexanizmlərinin də sınağı aparılır. Stend
sınaqları laboratoriya şəraitində yerinə yetirilir. Bu sınaqları təşkil edərkən çalışmaq lazımdır ki,
stenddə yaradılan sınaq şərait real istismar rejiminə maksimum müvafiq olsun. Stend sınaqları
laboratoriya şəraitində yerinə yetirilir. Stenddə aparılan sınaqlar konstruksiyanın işində imtinalar
baş verənədək və yaxud nəzərdə tutulmuş sınaq müddəti qurtaranadək davam etdirilir.
3.
İstismar sınaqları.
Bu sınaqlar real istismar şəraitində konstruksiyanın əsas
xarakteristikalarını aydınlaşdırmaq üçün aparılır. Bu məqsədlə ən ağır istismar şəraiti seçilir.
Konstruksiya müxtəlif yol və iqlim şəraitində yoxlanıldıqdarı sonra kütləvi istehsala buraxıla
bilər. Bu sınaqların aparılmasında məqsəd konstruksiyaların ayrı-ayn aqreqat və
mexanizmlərinin (sistem və qovşaqlarının) etibarlılığını real istismar şəraitində yoxlamaqdır.