A. G. Ibragimov, Z. R. Madaminova. M. E. Raxmataliyev

1. Oddiy fo iz sxemasi.
Oddiy foizlar sharoitida investitsiyalar o ‘tgan davrlarga 
hisoblab chiqilgan foizlarni 
hisobga olmagan 
holda 
faqat 
investitsiyalangan kapitalning kelib chiquvchi miqdoriga navbatdagi 
foiz daromadini hisoblashni nazarda tutadi. Amaliyotda oddiy 
foizlar sxemasi banklam ing hisob-kitoblarida qaytarilish muddati 
bir-yil va undan kam boMgan qisqa muddatli ssudalar bo‘yicha 
foizlarni hisoblashda q o ‘llaniladi.
2. Murakkab fo iz sxemasi.
Agar navbatdagi foizli daromad investitsiyalangan kapital va 
hisoblangan foizlar m iqdoridan kelib chiquvchi umumiy summadan 
hisoblansagina, investitsiyalash murakkab foizlar sharoitida amalga 
oshiriladi. Investitsiya loyihalari pul oqimini baholashda, odatda, 
murakkab foiz sxemesidan foydalaniladi.
Foizlarga foizning hisoblanishi 
kompaunding
deb ataladi. 
Hisoblash ishlarida murakkab foizlardan foydalanish mantiqan 
to ‘g ‘ridir, chunki bunday holatda daromadlar keltiruvchi kapital 
doimo o lsib boradi. Odatda, ratsionallik talabi ostida har qanday pul 
tushumlarini olish boshlanishi bilan mazkur qiymat ushbu 
investitsiya loyihasi am alga olishni yoki boshqa investitsiya 
loyihalari jarayonida albatta o ‘sishi lozim deb hisoblanadi.
Oddiy foiz tamoyilini qo‘llash joriy iste’mol, joriy xo ‘jalik 
faoliyati yoki boshqa investitsion jarayon foydasiga hisoblanadigan 
foizlarni kamaytirish rag‘batlantiradi.
Murakkab foiz sharoitidagi investitsiyalar nominal daromad- 
lilikning (yillik hisoblanishidagi) tengligi sharoitida oddiy foiz 
sharoitidagi investitsiyalarga nisbatan k o ‘proq foydali hisoblanadi.
«Moliyaviy menejment: nazariya va amaliyot» kitobida asosli 
ta’kidlanganidek, « ...a g ar past murakkab foiz stavkasi va ancha 
yuqori oddiy foiz stavkasidan birini tanlash imkoniyati paydo 
bo‘lsa, albatta, birinchi variantni tanlash lozim bo‘ladi. Tabiivki, 
agar bizning ixtiyorimizda ko‘p yoki birmuncha miqdordagi yetarli 
davr mavjud bo‘lsa, murakkab foiz stavkasi bo‘yicha o ‘sib boruvchi 
summa bir necha marta foiz hisoblash davridan keyinoq (foiz

---

stavkalari miqdoridagi farqqa bog'liq holda) oddiy foiz stavkasi 
bo‘yicha o ‘sib boruvchi summadan oshib ketadi».
Har qanday investor o ‘z pulini, mablag‘ini o ‘stirish, ma’lum 
ustama olish umidida, safarbar etadi. Bu o ‘sishni formula orqali 
ifodalasak - har yilgi foiz stavkasi bo‘lsin. U holda bir investitsion 
o‘sishdan so‘ng kelgusi qiymat quyidagiga teng bo‘ladi:
FVi = PV + PV x r(l)
FVi = P V ( l + r ) ( 2 )
bu verda, FVi -b irin c h i investitsion davr so‘ngidagi kelgusi qiymat;
RV - birinchi investitsion davr boshidagi joriy qiymat;
r - kapitalni investitsiyalash oqibatida investor kapitalining 
o ‘sishiga olib keluvchi daromadlilik m e’yori.
r - daromadlilik m e’yorini tushuntirish uchun adabiyotlarda 
quyidagicha tushunchalar qo'llaniladi:
- daromadlilik stavkasi;
- o ‘sish stavkasi;
- talab etilgan daromadlilik m e’yori;
- ko‘zda tutilgan daromadlilik me’yori;
- maqbul daromad m e’yori.
r - miqdori o ‘z ichiga uch turdagi (mukofot) to‘lovni qamrab 
olgan bo‘lishi lozim:
- vaqt uchun (mukofot) to'lovni (yo‘qotilgan vaqt tufayli ko‘- 
rilishi mumkin zarar yoki olina olmagan daromad);
- risk uchun (mukofot) to‘lovni (tahlika oqibatida boMgan ko‘- 
tarish mumkin boMgan zarur);
- alternatish (muqobil) qo‘yilmalarning daromadlilik m e’yo­
rini (boshqa soha yoki turdagi faoliyatga mablag" qo‘yilmagani 
uchun foydadan kechish).
Amaliyotda daromadlilik m e’yori kapital investitsiya qilingan 
biznesning ushbu turi bilan bog‘!iq risk darajasi va investitsiyalash 
davrining davomiyligi bilan bog'liq doimiy bo‘lmagan miqdor 
hisoblanadi. Bu yerda to ‘g‘ri proportsional bogMiklik kuzatiladi: 
investitsiyalash davri qanchalik davomli va mazkur biznes 
qanchalik riskli bo ‘lsa, daromadlilik me’yori shunchalik yuqori 
bo‘ladi. Birmuncha past riskka ega bo‘lgan qo‘yilmalar qatoriga 
davlat qimmatli qog‘ozlari yoki davlat bankiga qo‘yilgan mablag'lar 
kiradi, biroq bunda daromadlilik m e’yori unchalik yuqori emas.
97

---

Investorlarning bir-biridan farqlanishiga qarab daromadlilik 
m e'yori sezilarli tarzda farqlanishi mumkin, biroq har doim ham 
sezilarli omil sifatida muqobil qo ‘yilmalaming daromadliligi yuzaga 
chiqadi. Xususiy (o‘z) daromadliligi m e’yorini aniqlashda investor 
birinchi navbatda quyidagilarni hisobga oladi:
— bank depoziti bo‘yicha foiz stavkasini;
- davlat qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha foiz stavkasini.
Quyida ikkinchi yoki n-chi davr oxiridagi kelgusi qiymatni
ko‘rib chiqamiz. Agar pul m ablag‘lari ikki yoki undan ortiq davrga 
investitsiyalangan bo‘lgan holda foizlar yuqorida tilga olingan ikki 
sxema bo‘yicha hisoblanishi mumkin.
I. Oddiy foiz sxemasi:
р у 2 = p y + p v x r + PV x r,
FV2= PV ( 1 + 2 x r )
bunda, FV
2
- ikkinchi investitsion davr oxiridagi kelgusi 
qiymat.
n-chi davr so‘nggida oddiy foizlar sharoitida kelgusi qiymat 
quyidagi tenglama bo‘yicha hisoblanishi mumkin:
FVn= PV ( 1 + n x r ) 
(3)
2. Murakkab foiz sxemasi:
FV
2
= PV + PV x г + PV x r x r,
FV2= P V ( 1 + 2 r + r x r ) ,
FV2- P V ( 1 + r ) 2, 
(4)
bunda, FV
2
-ikkinchi investitsion davr so‘nggidagi kelgusi 
qiymat.
n-chi davr oxirida murakkab foiz ostida kelgusi qiymatni 
quyidagi tenglama bo ‘yicha aniqlash mumkin:
FVn= P V ( 1 + r )n, 
(5)
Agar n=0 bo‘lsa, u holda (5) tenglamadan kelib chiqib 
quyidagi hosil bo‘ladi:
FV= PV ( 1 + r )°,
FV= PV
(5) tenglama