Pedagogik qobiliyat, uning kasbiy faoliyatdagi roli

9.

 

Diqqatni  taqsimlash  qobiliyati

  -  o„qituvchi  uchun  diqqatning  barcha 

xususiyatlari  hajmi,    kuchi,    idora  qilina  olishi  ham  taraqqiy  etgan  bo„lishi 

muhimdir.  

Diqqat  ayni  bir  vaqtda  faoliyatning  bir  qancha  turlari  o„rtasida  taqsimlanish 

qobiliyati o„qituvchining ishi uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Qobiliyat tajribali 

o„qituvchi mavzuni bayon qilish mazmunini va formasini o„z fikri yoki o„quvchi 

fikrini  diqqat  bilan  ko„zatadi,  ayni  vaqtda  barcha  o„quvchilarni  o„z  diqqat 

e‟tiborida  tutadi,  toliqish,  e‟tiborsizlik  tushkunlik  alomatlarini  hushyorlik  bilan 

ko„zatib boradi, barcha intizom bo„zish hollarini e‟tibordan qochirmaydi, nihoyat 

shaxsiy  hatti    harakatlarini  ko„zatib  boradi.  Tajribasiz  o„qituvchi  ko„pincha 

materialni bayon qilishga berilib ketib o„quvchilarni e‟tibordan chetda qoldiradi.  

O„qituvchi  yuqoridagi  qobiliyatlardan  tashqari  sabr  -  toqatli,  irodali  bo„lishi 

va  ibrat  -  namuna  bo„la  olish  qobiliyatiga  ega  bo„lishi  lozim.  o„qituvchi 

o„quvchilarni o„zining shaxsiy namunasi, o„z shaxsiy hulq atvori va butun shaxsi 

bilan  ham  tarbiyalaydi.  Bolalar  uchun  o„qituvchining  har  bir  hatti  harakati 

namunadir.  Bu  xolat  o„qituvchidan  bolalarga  nisbatan  juda  ziyrak  munosabatda 

bo„lishni talab etadi. SHuning uchun o„qituvchi o„zi o„qitadigan fanni mO„qammal 

bilish  bilan  birga  yuksak  axloqiy,  ma‟naviy  pok,  irodali,  nazokatli,  sabr  toqatli, 

qat‟iyatli, mehnatsevar, kamtar bo„lishi lozim.  

O„qituvchining  irodasi  va  ahamiyatiga  to„xtalib  o„tgan  maqsadga  erishish 

yo„lida  turgan  qarama-qarshiliklarning  bartaraf  qilish  uchun  zo„r  berish  bilan 

bog„liq bo„lgan va ma‟lum maqsadga qaratilgan ongli hayotiy harakatlar irodaviy 

harakatlar deb nomlanadi. O„qituvchida irodaviy sifatlarning musaqillik, didaktik, 

qat‟iylik, o„zini tuta bilish kabi muhim tomonlari bo„lishi kerak.  

Mustaqillikning  mohiyati  shundan  iboratki,  o„qituvchi  o„zining  ish 

harakatlarning  tevarak  atrofdagilarning  taziyini,  tasodifiy  taassurotlar  bilan  emas, 

balki  o„z  ishonch  aqidalari,  bilimlari  va  shu  vaqtda  qanday  ish  tutish  kerakligi 

haqidagi tasavvurlarga asoslanib belgilaydi.  

---

Dadillikda  o„qituvchi  o„z  vaqtida  va  ortiqcha  ikkilanishlarsiz  etarli  darajada 

asoslangan qarorga keladi va shundan so„ng ularni o„ylab hayotta tadbiq etadi.  

Dadillik bilan bir qatorda qat‟iylik ham ishni muvaffaqiyatli amalga oshirishni 

ta‟minlovchi  muhim  sifatdir.  Maqsadga  erishadigan  qiyinchiliklar  uni 

hayiqtirmaydi,  maqsad  sari  intilaveradi.  Irodaviy  faoliyatning  yuksak  darajasi 

o„zini tuta bilishdir.  

o„qituvchining  sobitlilik,  o„zini  tuta  bilish,  hic-tuygulari,  kayfiyati 

kechinmalarini,  temperamentini  boshqara  olish  sifatlari  juda  muhimdir.  Har 

qanday  vaziyatda  o„zini  tuta  oladigan,  o„zini  yo„qotmaydigan,  kupam 

asabiylashmaydigan  va  bolalarning  asabini  ham  bo„zmaydigan  o„qituvchini 

o„quvchilar afzal ko„radilar.  

Nerv  sistemasining  tipi  (temperament)  g„oyat  barqaror,  uni  xoxlagan  paytda 

tez  o„zgartirib  bo„lmaydi.  Ammo  uni  qandaydir  ma‟noda  boshqarish,  jumladan 

salbiy  tip  ko„rinishlarini  tutib  turish  mumkin.  o„z  tipidagi  ijobiy  tomonlaridan 

foydalana  oladigan  va  salbiy  tomonlariga  barham  bera  biladigan,  nerv  sistemasi 

istalgan tipining namoyondasi bo„lgan kishi o„qituvchi bo„lishi mumkin.  

o„qituvchi  ishining  muvaffaqiyatiga  bu  tiplardan  tashqari,  yuzaga  keladigan 

vaqtincha  psixik  holatlar  (kayfiyat)  ham  ta‟sir  ko„rsatadi.  o„qituvchilar  kayfiyati 

yomon  bo„lsa,  ularning  darslari  ham  yurishmasligini  biladilar.  Buni  o„quvchilar 

ham sezadilar  ularga ta‟sir qiladi.  

O„qituvchi ayrim hollarda xunob bo„lishi va g„azablanishi ham mumkin, lekin 

shu vaqt ham o„zini yo„qotmasligi kerak, qo„pollik va haqoratga o„tmasligi lozim.  

O„qituvchi  bO„qilmas  irodaviy  xususiyatga  ega  bo„lishi,  hayot  va  faoliyatda 

aslo  og„ishmasdan  maqsadni  hatti  harakatlarni  amaliyotda  qo„llashi  lozim. 

o„qituvchining sabr toqatlilik xususiyati ushbu hollarda qamrab olinishi mumkin:  

 

turli 

xususiyatlardan 

tashkil 

topgan 

sinfni 

jamoa 

sifatida 

shakllantirishda; 

 

o„qituvchining  xulq  atvoriga,  o„zlashtirish  darajasiga,  o„qishga 

munosabatiga, o„ta faolligi (sustligiga) vazminlik bilan yondashishda; 

---

 

shaxslararo munosabatdagi har xil nizoli, ziddiyatli holatlarga nisbatan 

shaxsiy fikrini bildirishda, ularning oldini olishda; 

 

maktab 

ichki 

rejimiga 

jamoatchilik 

topshiriqlariga, 

rag„batlantirishning  zaifligiga,  ba‟zi  illatlar  kurinishga  toqat  qilib  faoliyat 

ko„rsatishda; 

 

milliy  an‟analar  bilan  zamonaviylik  o„rtasidagi  ziddiyatda  va 

boshqalarda.  

O„qituvchining  andishalilik  xususiyati  muhim  rol  o„ynab,  u  pedagogik 

faoliyatning mazmundorligi, uning ta‟sirchanligi mezoni bo„lib hisoblanadi. 

O„qituvchining andishaliligi bir qancha holatlarda ifodalanishi mumkin:  

 

o„quvchi yoki ota-onaga etkazilishi, o„zatilishi mo„ljallangan axborot, xabar, 

ma‟lumotga  o„qituvchining  kasbiy  nufo„ziga  zarar  keltirishi  ehtimoli  nuqtai 

nazardan kelib chiqqan holda yondoshiladi; 

 

o„quvchi  shaxsiyatiga,  o„qishga  munosabatiga,  snnf  jamoasi  o„rtasidagi 

nufo„zga sezilarli xalal berish ehtimoli mavjudligini hicobra olishda; 

 

ota-onalar  bilan  oila  sha‟niga  nisbatan  salbiy  kechinmalar  paydo  bo„lishini 

e‟tiborda tutishda; 

 

oilaviy  nizolar,  mojarolar,  ziddiyatlar,  janjallar  oldini  olish,  ularning 

oqibatlarini tushunishda; 

 

shaxslar munosabat, muomala, muloqot sharoitini bo„zilishi va boshqa nozik 

holatlarni anglatadi va hakozo.  

O„qituvchining  andishaligini,  andishaning  oti  qo„rqoq  qabilida  tutmasligi 

kerak.  

Bag„rikenglik o„qituvchining bag„rikenglik xususiyati xulq odob ko„rinishlari, 

noxulq  kechinmalari,  ziddiyatlar  oqibatlarini  ruhiy  dunyodan  chiqarib  tashlashda 

kurib ko„rmaslikka, sezib sezmaslikka olishda ko„zga tashlanadi.  

Samimiylik o„qituvchining maktab, sinf, turar joyda yuzaga kelayotgan ijobiy 

taraqqiyparvar  voqealarga  va  hodisalarga  nisbatan  ilk  munosabatini,  undagi 

samimiylikni ifodalaydi.  

Uning asosiy mohiyati quyidagi hollarda ifodalanadi:  

---

 

hamkasblar faoliyati, yutuqlariga nisbatan xayrixoxlikda;  

 

shogirdlar yutuqlariga munosabatining tabiiyligida; 

 

kishilarning  xulqi,  tadbirkorligi  ishbilarmonligi  kabi  fazilatlar  va 

xususiyatlarni xolisona baholashda; 

 

el, yurt, xudud, jamoa, rypyh, zafarlariga jahon stivilizastiyasi va turli 

mohiyatdagi yaqqol voqeliklarga odilona munosabatda bo„lish va h.k.