Pedagogika tarixi fan sifatida. Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar. Reja

Buxoro( Labihovuz)dagi Devonbegi madrasasi.17 asrda (bugungi kunda
O'zbekiston hududida) Buxoroda Astarkhaniylar sulolasi shaharsozlik ishlari
rivojlantirdi. Bunga yaqqol misol Lab-i-Hovuz majmuasidir u: savdo
majmuasi,kvadrat shaklidagi hovuz, hovuzda aks etgan uch binolardan
iboratmajmuadir. Mazkur binolar biri 1619-20 yilda Nodir devonbegi(bosh
vazir)Buxoro hukmdori Imom quli Xonning amakisi tomonidanqurilgan
ziyoratchilar va sayohatchi uchun xonahoh, masjid va savdogarlar uchun
karvonsaroylardan iborat bo’lgan. Uzoq tarixiy davr mobaynida bino yemirilihiga
qaramasdan sopol bo’laklariga ishlangan murakkab geometrik naqshlaro’z jilosini
saqlab qolgan. Ikki minoradan iborat binoning eng tepasida katta laylak uyasi
saqlangan. Mazkur ma’lumotlar Rossiya imperiyasiga 20 asrning boshida rus
fotografi Sergey Mixaylovich Prokudin-Gorskiy (1863-1944 yy.) tomonidan
taqdim etgan hisobotida aks etgan, fotograf suratga olishda maxsus effektlarldan
foydalangan. Mazkur suratlarning ayrimlari tahminan 1905 yilda olingan, biroq bu
1 https://www.wdl.org/en/item/5871/
suratlarning aksariyati 1909-15 yillarda podsho Nikolay II ning qo’llab quvvatlashi
va transport vazirligi ko’magi imperiyaning barcha o’lkalariga uyushtirilgan
sayoxatning uzaytirilgan davrida suratga olingan. 1911 yilda u O’rta Osiyoga
(o’sha Turkistonga) qayta sayohat qilgan, Buxoroning tarixiy yodgorliklarini
suratlga olgan.
Maktablardagi talim tzimi bir qancha bosqichli va puxta tashkil etlgani bois
savod o’rganish ko’p vaqtni olar edi. CHunonchi, faqatgina alifboni o’rganishga 3-
4 oydan bir yilgacha, bazida undan ham ko’p vaqt sarflanar edi. O’quvchilar
dastlabki o’qish ko’nikmalarini egallaganlaridan so’ng «Haftyak»ni (fors.
“Quronning ettdan bir qismi”) o’qishni boshlaganlar
O’quvchilar «Haftyak»ni tugatganlaridan so’ng «CHor-kitob» (To’rt kitob)ni
o’qishga kirishganlar. «CHor-kitob» fors-tojik tlida yozilgan bo’lib, uning birinchi
qismida diniy marosimlar (tahorat olish, namoz o’qish, ro’za tutsh va h.q.) sheriy
usulda bayon etlgan, ikkinchi qismida yuqoridagi masalalar katexizis (izoh) shaklda
ancha keng yoritlgan parchalar o’rin olgan. “CHor-kitob”ning “Musulmonlikning
muhim masalalari” deb nomlangan uchinchi qismi o’quvchilarni shariatning asosiy
ustuni -musulmon diniy huquqlari bilan tanishtrgan. Kitobning “Pandnoma”
(Nasihat kitobi) deb nomlangan va XIII asrda yozilgan to’rtnchi qismida Quroni
karimdan olingan odob-axloq masalalariga oid qoidalar sheriy shaklda bayon etlgan.
SHundan so’ng o’quvchilar mutlaq din masalalariga bag’ishlangan “Sabotul
ojizin” kitobini o’qishni boshlaganlar. Ushbu asar ko’pincha uning muallifining
nomi bilan, yani – “So’fi Olloyor” deb yuritladi. Bu sof diniy asar bo’lib, unda diniy
masalalar sheriy usulda bayon qilingan.
Maktabni tamomlagan o’quvchilar talimni davom ettrish uchun madrasalarga
kirganlar.
Madrasa odatda ikki bo’limdan, yani: quyi (ibādat al-’islām) va yuqori
(masola) bo’limlardan iborat bo’lgan. Lekin barcha madrasalarda ham bo’limlar
shunday nomlanmaganini qayd etsh lozim. Masalan, Buxoro madrasalarida quyi
bo’lim «mushkulāt» deb yuritlgan.
Birinchi bo’limda talabalar din ahkomlarini o’rganganlar. Ikkinchi bo’limda
esa – Quroni karimga muvofiq holda bayon etlgan islomning asosiy qonunlari
o’qitlgan. Bundan tashqari, arab tlshunosligi, mantq, tarix, sher yozish ilmi,
metafizika va boshqa fanlar ham o’qitlgan. Madrasalarda barcha mashg’ulotlar arab
tlida olib borilgan.
Madrasa talabalarini shartli ravishda uchta kursga bo’lish mumkin.
Birinchi, yani boshlang’ich kurs adnā (quyi), ikkinchi kurs – avsat (o’rta) va
uchinchi kurs – a‘lo (yuqori) deb nomlangan. Biroq, kurslarning nomlari hamma
madrasalarda ham bir xil bo’lmagan. SHu o’rinda bunday kurslarga ajratsh faqat
yirik madrasalarda mavjud bo’lgani, talabalar soni 20 kishiga etmagan kichik
madrasalarda esa talabalarning barchasi faqat bitta mudarrisga mashg’ulotga
qatnaganlarini qayd etsh lozim.
Madrasada darsni tashkil etsh tartbi quyidagicha bo’lgan: bitta darslikdagi
aynan bir bobni o’rganayotgan 10-15 nafar talaba bir sinf xonasiga to’planishgan va
o’zlariga oqsoqol (sardor) saylab olishgan. Bu guruh «jamoa», uning oqsoqoli esa
«qori jamoa» deb nomlangan. Darsni boshlash uchun oqsoqol mudarrisning
huzuriga borar va undan mazkur guruh bilan mashg’ulot o’tkazish uchun izn
so’rardi.