«pensiya ishi» kafedrasi umirqulova nilufar baxodir qizi fransiyada davlat byudjeti, byudjet tizimi va
Yüklə 0,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.2. O’zbekiston Respublikasi byudjet amaliyotida Fransiya tajribalaridan foydalanish imkoniyatlari
Mamlakatimizda iqtisodiyotni modernizatsiyalash va yangilash sharoitida asosiy e’tiborni byudjet tizimini boshqarishni rivojlantirish, samarali byudjetlararo munosabatlarni muvofiqlashtirish mexanizmini ishlab chiqish hamda amalga oshirishga qaratish kabi muhim vazifalar belgilangan. Shuning uchun byudjetlararo munosabatlarni rivojlantirish strategiyasi va byudjet tizimini boshqarishning xalqaro tajribalariga tayangan holda, byudjetlararo munosabatlarni boshqarish takomillashtirilmoqda. O’zbekiston Respublikasining byudjeti tizimi uch guruhdan iborat omillar ta’sirida faoliyat ko’rsatmoqda. Bular quyidagilardan iborat: –
mexanizmlarni davlat tomonidan isloh qilish, respublika va mahalliy byudjetlar vakolatlarining belgilab qo’yilishi; –
–
O’zbekiston Respublikasining Soliq
kodeksi va
O’zbekiston Respublikasining Byudjet kodeksi hamda byudjetga oid yangi qonunlar bilan bog’liq bo’lgan byudjet islohotlari. Fransiyada bugungi kunda byudjet jarayonlarini takomillashtirishga qaratilgan harakatlarni bir so’z bilan «davlat moliya tizimini islohotlashtirish» deyish mumkin. Fransiya hukumati byudjet operatsiyalari boshqaruvining dasturlashtirilishi, uzoq yillar mobaynida amalda bo’lib kelgan boshqaruv usullarini zamon talablariga mos yangi qoidalar bilan almashtirilishiga katta e’tibor 53
qaratmoqda. Fransiyada bir necha yillardan buyon davlat moliyacini boshqarishda yangi hisoblar tizimi amalga tatbiq etilib, xususiy sektordagi kabi davlat moliyasini boshqarish yo’lga qo’yilmoqda. Bu esa, nafaqat davlatning moliyaviy xolatini balki, ma’lum moliya yili mobaynida davlat byudjetining xolatini aniq, tushunarli tarzda ifodalab berilishini ta’minlaydi. Shu bilan birga ushbu ma’lumotlar davlat rahbariyatining yangi qarorlar qabul qilishida ham muhim rol o’ynaydi.
Davlat byudjeti to’lovlari o’z vaqtida amalga oshirilmasligi davlat uchun zarur bo’lgan daromadlarning o’z vaqtida tushmasligiga va buning natijasida davlat xarajatlarini moliyalashtirishda jiddiy muammolarning yuzaga kelishiga sabab bo’ladi. Byudjetga to’lovlarning to’lov intizomini mustahkamlash yo’li bilan mablag’larni o’z vaqtida o’tkazilishini ta’minlash masalasini hal qilish kerak. Byudjet tizimi daromadlarini taqsimlashning asosiy vazifasi O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti daromadlarini alohida byudjetlar o’rtasida shunday qayta taqsimlashdan iboratki, ulardan har biri o’ziga ajratilgan barcha xarajatlarni qoplaydigan mablag’lar bilan ta’minlangan bo’lishi shart. O’zbekiston Respublikasida byudjet tizimining mazmuni va uni tashkil etishning huquqiy asoslari yaratildi. Mahalliy byudjetlarni balanslashtirish maqsadida soliqlar va boshqa ko’rinishidagi daromad manbalarini turli darajadagi byudjetlar o’rtasida quyidagi tamoyillarga asosan taqsimlash amalga oshiriladi: –
tamoyillar va yondoshuvlar asosida barqaror ravishda bo’lishi e’tiborga olinadi; –
har bir darajadagi byudjet bo’g’inining o’z daromadlari ularga biriktirib qo’yilgan xarajatlar vakolatlarini bajarish uchun asosiy resurslar manbai hisoblanadi; –
soliq vakolatlari va daromad manbalari taqsimlanishi byudjet bo’g’inlari o’rtasida balanslashtirish tamoyillariga asoslanadi; –
byudjetlar o’rtasida shakllangan usullar asosida) taqsimlanadi. Mahalliy byudjetlar daromad bazasining barqarorligi mamlakatimizda 54
hududlarning quyi bo’g’inlarida, ya’ni viloyatlar, tumanlar, shaharlar doirasida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning muvaffaqiyatini belgilab berishda muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda mamlakatimizda olib borilayotgan byudjetlararo munosabatlarni tartibga solishda bir qancha yutuqlarga erishilganiga qaramay, lekin ushbu masala yuzasidan hududlarda bir qancha muammolar yuzaga kelmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasida ta’kidlaganlaridek, «Soliq-byudjet siyosatiga qat’iy amal qilish, davlatning ijtimoiy majburiyatlarini bajarish... – ushbu eng muhim vazifalarni amalga oshirish, avvalo, Moliya vazirligi va shaxsan vazirning faoliyati samaradorligi bilan belgilanadi» 22 . Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyevning Parlamentga Murojaatnomasi hamda Harakatlar strategiyasi, «Faol tadbirkorlik, innovatsion g’oyalar va texnologiyalarni qo’llab-quvvatlash yili»da amalga oshirishga oid Davlat dasturida byudjet daromadlari va xarajatlarining xalq uchun ochiq va oshkora bo’lishini ta’minlash, shuningdek, davlat moliyasini boshqarishda o’rta muddatli modelga bosqichma-bosqich o’tish bo’yicha aniq vazifalar belgilab berildi . Mamlakatimizda amaldagi tartibga muvofiq, davlat byudjeti indeksatsiyalarni qo’llash metodi bilan bir yillik asosda tuziladi. Chunki byudjet mablag’larini taqsimlovchilar va byudjet tashkilotlari o’zlarining istiqbollarini rejalashtirilgan yildan uzoqroq davrga prognozlashtira olmaydi. Buning asosiy sababi esa kelajakdagi makroiqtisodiy o’zgarishlarni va ularning fiskal
22 Mirziyoyev Sh.Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish-ning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi.\\ Xalq so’zi. 2016 yil.
55
ko’rsatkichlarga ta’sirini oldindan ko’ra bilish imkoniyati yo’qligidir. O’rta muddatga byudjetni rejalashtirish – davlat byudjetini bir necha yilga (qoida tariqasida 3-5 yilga) tuzish jarayonidir. Rivojlangan xorijiy mamlakatlarida ushbu tizim shakllantirilgan. Mamlakatimizda ham ushbu tizimni joriy etish bo’yicha tizimli ishlar amalga oshirilmoqda va dastlabki shart-sharoitlar yaratilmoqda. Jumladan, valyuta kursi liberallashtirildi va natijada o’zbek so’mining kursi barqarorlashdi. Ma’muriy islohotlar kontseptsiyasi strategik rejalashtirish tizimini yaratishni ko’zda tutadi. Unga ko’ra, «qisqa muddatli», «o’rta muddatli», «uzoq muddatli» kabi tushunchalar kiritilmoqda. 2018 yildan boshlab O’zbekiston Respublikasi rivojlanish dasturlarini moliyalashtirish va shakllantirishning yangi tartibi joriy etildi. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan o’rta muddatli byudjet tuzish kontseptsiyasi yaratildi hamda tajriba sifatida Namangan shahrining (2018-2020 yillar uchun) o’rta muddatga byudjet loyihasini tuzishda foydalaniladi. O’rta muddatli byudjet tuzish kontseptsiyasiga ko’ra, o’rta muddatli byudjetni rejalashtirish jarayoni “yuqoridan-pastga” va “pastdan-yuqoriga” yondoshuvlari asosida amalga oshiriladi. Ya’ni, “yuqoridan-pastga” yondoshuvida makroiqtisodiy prognoz modellari asosida 3-4 yillik byudjetning yuqori chegaralari aniqlanadi, “pastdan-yuqoriga” yondoshuvida esa vazirlik va idoralarning byudjet so’rovi ko’rinishida byudjet mablag’lariga 3-4 yillik talabi aniqlanadi. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligida o’rta muddatli byudjet tuzish kontseptsiyasi Birlashgan Millatlar Tashkiloti taraqqiyot dasturi va Buyuk Britaniyaning mamlakatimizdagi elchixonasi texnik ko’magida ishlab chiqildi. O‘rta muddatli byudjetlashtirish jarayonini to’liq yoritishga qaratilganligi bilan ahamiyatlidir. Xalqaro tajribalardan ma’lum, davlat moliyasini boshqarishda o’rta muddatli modelga bosqichma-bosqich o’tish davlat byudjeti mablag’lari sektori samaradorligini oshiradi va byudjetning ochiqligini ta’minlaydi. Byudjet xarajatlarini rejalashtirishda, byudjet loyihasini ishlab chiqishda turli uslublardan foydalaniladi. Byudjet jarayoni islohotlarini amalga oshirishning muhim yo’nalishlaridan biri- «natijaviylikka yo’naltirilgan byudjetlashtirish - |