Piramida va kesik piramida. Reja: Piramida haqida tushuncha. Kesik piramida haqida tushuncha

3. Piramida sirti va to’la sirti.
Tarif. Bitta yog’i ixtiyoriy qavariq ko’pburchakdan qolgan yoqlari esa umumiy uchga ega bo’lgan uchburchaklardan iborat ko’pyoq piramida deyiladi.
Uchburchakning umumiy nuqtasi S-piramidaning uchi,ko’pburchak piramidaning asosi,uchburchaklar-piramidaning yon yoqlari.
Piramidaning uchidan uning asosiga tushirilgan perpindikulyar piramidaning : Yoqlaridan biri ixiyoriy ko’pburchak qolgan yoqlari esa asos tekisligida yotmagan umumiy uchga ega bo’lgan uchburchaklardan iborat bo’lagn ko’pyoq piramida deyiladi.
Piramida uchini asosining uchlari bilan tutashtiruvchi kesmalar piramidaning yon qirralari deyiladi. Piramidaning sirti asosidan va yon yoqlaridan iborat.Piramidaning uchidan asos tekisligiga tushirilgan perpendikulyar balandligi deyiladi. Piramidaning asosi n burchakdan iborat bo’lsa,u n burchakli piramida deyiladi. Piramidaning asosi muntazam ko’pburchak va balandligining asosi ko’pburchning markazi bilan yztma-ust tushsa bunday piramida muntazam piramida deyiladi. Muntazam piramidaning balandligi yotgan to’g’ri chiziq uning uqi deyiladi. Muntazam piramida yon yog’ining uchidan o’tkazilgan balandlik apofema deyiladi.
Teorema: Muntazam piramidaning yon sirti asosi perimetrining yarmi bilan apofemasining ko’paytmasiga teng.
Isboti:Faraz qilaylik,S –piramidaning uchi, A-asosining uchi, -kesuvchi tekislikning SA yon qirra bilan keishish nutasi.Piramidani S uchiga nisbatan gomoteteiya koeffisenti bilan gomotetik almashtiramiz .Bunday gomotetiyada asos tekisligi nuqta orqali o’tuvchi parallel tekislikka o’tadi.Demak, butun piramida bu tekislik kesib ajratgan qismga o’tadi.Gomotetiya o’xshashlik almashtirish bo’lganligi uchun piramidaning kesib ajratgan qismi berilgan piramidaga o’xshash piramida bo’ladi.Teorema isbotlandi.
Ajratilgan bo’lakning ikkinchi qismi ham ko’pyoq bo’lib kesik piramida deyiladi.
Piramidaning asosining dioganali va uchi orqali o’tkazilgan kesim piramidaning dioganal kesimi deyiladi.
Piramidaning asosi muntazam ko’pburchakdan iborat bo’lsa yoki piramidaning balandligi shu ko’pburchakning markazidan o’tsa ,piramida muntazam piramida deyiladi.
Muntazam piramida yon yog’ining balandligi piramidaning apofemasi diyiladi.
Tarif: Piramida yon yoqlari yuzlarining yig’indisi uning yon sirtining yuzi yoki yon sirtideb ataladi.
S_yon=1/2p_asosl

Piramida deb, uning bitta yog‘i ixtiyoriy ko‘pburchakdan, qolgan yoqlari umumiy uchga ega bo‘lgan uchburchaklardan iborat ko‘pyoqqa aytiladi. Ko‘pburchak piramidaning asosi, qolganlari yon yoqlari deyiladi. Barcha yon yoqlarining umumiy uchi piramidani uchi deyiladi. Piramidani balandligi deb, piramidaning uchidan asos tekisligiga tushirilgan perpendikulyarga aytiladi. Muntazam piramida deb asosi muntazam ko‘pburchakdan iborat bo‘lib, balandligi bu muntazam ko‘pburchakni markaziga tushuvchi piramidaga aytiladi. Muntazam piramidaning barcha yon qirralari bir-biriga teng; barcha yon yoqlari teng yonli uchburchaklardir. Muntazam piramida yon yog‘ining balandligi bu piramidani apofemasi deyiladi. Agar piramidaning asosi n – burchakdan iborat bo‘lsa, u holda bunday piramida n- burchakli piramida deyiladi. Uchburchakli piramida tetraedr deyiladi. Agar tetraedrning barcha qirralari teng bo‘lsa, bunday tetraedr muntazam tetraedr deyiladi. Muntazam piramidaning yon sirti quyidagi formula yordamida hisoblanadi: Syon = P • h, bu yerda P – piramida asosining perimetri, h – apofema. Piramidaning hajmi quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi: V = S • H, bu yerda S – piramida assosining yuzi; H – piramida balandligi. 5. Piramidani uning asosiga parallel tekislik bilan kesganda ikkita ko‘pyoq hosil bo‘ladi. Ulardan biri kesik piramida deb ataladi, ikkinchisi piramida bo‘lib, u kesik piramidani to‘ldiruvchi deyiladi. Kesik piramidani asoslari o‘xshash ko‘pburchaklardan, yon yoqlari trapetsiyalardan iborat. Kesik piramidaning balandligi deb, oxirlari asoslarida bo‘lgan perpendikulyar kesmasiga aytiladi. Agar kesik piramida muntazam piramidaning qismi bo‘lsa, muntazam kesik piramida deyiladi. Muntazam kesik piramidaning yon yoqlari teng yonli trapetsiyalardan iborat. Bu trapetsiyalarning balandligi muntazam kesik piramidaning apofemasi deyiladi. Muntazam kesik piramidaning yon sirti quyidagi formula yordamida hisoblanadi. S_yon = (P₁ + P₂) h, bu yerda P₁P₂ - piramida asoslarining perimetrlari; h – apofema. Muntazam kesik piramidani hajmi quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi: V = (S₁+S₂) H bu yerda H – kesik piramida balandligi; S₁S₂ – piramida asoslarining yuzlari . 6. a) Agar piramidaning barcha yon qirralari asos tekisligi bilan bir xil burchak tashkil qilsa, yoki qirralari teng bo‘lsa, u holda piramidaning balandligi asosiga tashqi chizilgan aylana markaziga tushadi. B) Agar piramidaning asosi barcha yon yoqlari bilan bir xil α burchak tashkil qilsa, yoki yon yoqlari apofemalari teng bo‘lsa, u holda piramidaning balandligi asosiga ichki chizilgan aylana markaziga tushadi, shu bilan birga S_asos = S_yon • cosα. S) Agar S₁ va S₂ - piramidaning parallel kesimlari yuzlari, a1 va a2 - kesimlarning chiziqli o‘lchovi elementi, h1 va h2 - piramidaning uchidan kesimlargacha bo‘lgan masofa bo‘lsa, u holda = = tengliklar o‘rinli bo‘ladi.
Xulosa
Shunday qilib, biz piramida nima ekanligini, muntazam piramida nima ekanligini ko'rib chiqdik, muntazam piramidaning lateral yuzasida teoremani isbotladik. Keyingi darsda biz kesilgan piramida bilan tanishamiz.


Adabiyotlar.
1. “Geometriya” II-qism, I.Isroilov. L.Z.Pashayev. Toshkent-2005
2. A.B.Pogorelov “Geometriya”. O’rta maktabning 7-11 sinflari uchun darslik. Toshkent -1991
3. A.P.Kiseyov “Geometriya”, o’rta maktabning 9-10 sinflari uchun darslik II-qism. Toshkent -1975
4. 1996-2007 Axborotnomalar.
5. N.Ribkin “Geometriyadan masalalar tuplami” II-qism, stereometriya.O’qituvchi nashri
http://fayllar.org